ST. Wyspiański WYZWOLENIE

AKT PIERWSZY

Gdzieś przed siódmą wieczorem,
Kościół kończył nieszporom,
bram teatru ledwo uchylono:

DEKORACJA:

Wielka scena otworem,
przestrzeń wokół ogromna,
jeszcze gazu i ramp nie świecono.
Kto ci ludzie pod ścianą?
Cóż tu czynić im dano?
Czy to rzesza biedaków bezdomna?
Głowy wsparli strudzone,
cóż ich twarze zmarszczone?
Przecież pracę ich dzienną płacono.
Scena wielka otwarta:

Kościół Boga czy Czarta,
czym się stanie ta sztuki gontyna?
Choć kurtyny zaklęte,
widowisko zaczęte:
oto wszedł ktoś - puściła go warta.

(wszedł Konrad)
Weszedł - uszedł baczności. -
Czy raz pierwszy tu gości,
bo się dziwno rozgląda i bada.
Ci, co siedzą pod ścianą,
gdzie kulisy składano,
nasłuchują, jak on rozpowiada.
Słów słuchają zdziwieni,
czyli duchem pojeni,
skąd to idą te myśli Konrada?

Czarny płaszcz go okrywa,
ręce wiążą ogniwa,
na rękach ma kajdany.
To powolny, to rzutny,
to zapalny, to smutny,
w mowę własną dziwnie zasłuchany:

KONRAD

Idę z daleka, nie wiem, z raju czyli z piekła.
Błyskawic gradem
drży ziemia, z której pochodzę,
we krwi brodzę,
nazywam się Konradem.
Rozpacz za mną się wlekła
głową wężów, okropnym widziadłem,
wyjąc: ZEMSTA.

Byłem gwiazdą,

gwiazdą stałą, niebios niewolnicą.
Tam hen, ujęty łańcuchem,
z wyprężonymi ramiony,
uwięzgłem duchem,
gdzie gwiazd iskrzące skorpiony
świecą
w przestrzeni wieczystych głusz,
gdzie gniazda bogów i dusz - -
i spadłem.
Tę ziemię ukochałem
szałem
i w żądzy palącej posiadłem
ciałem! -
Jestem w każdym człowieku, żyję w każdym sercu
Po kwietnym łąk kobiercu,
po skalnych paściach, krzesanicach
jestem niesion skrzydłami
z płomieniem w licach.
Ogień, płomienie w piersi! -

Przyszedłem - wy najpiersi -

(wyciąga ręce ku tym, co siedzą w uboczach i mrocznych zakątkach sceny)

Przyszedłem - - - cyt - - przychodzę.
Myśli zmąciłem w drodze...

CHÓR
Czego żądasz?

KONRAD
Służby jedynej godziny.

CHÓR
Czego żądasz?

KONRAD
Przychodzę wprząc was do dzieła.

CHÓR
Czego żądasz - ?

KONRAD
Na was myśl moja spoczęła.
(jakby przypomnieć chciał rzecz, z dawna już jemu znaną)
Tam, kędyś trzeba dojść i wniść,
a mocą rozprzeć wrota - -
nie patrzeć pozad...
Nim zwiędnie kwiatu świeży liść,
zanim ptacy zaświergocą swój świt
nad śmiertelną mogiłą,
nim pojmie ich martwota,
i wznieść pochodnię ponad! -
Tam kędyś trzeba dojść i wniść
siłą!!
(patrzy się po otaczających go robotnikach)
Siła to wy.

CHÓR
Czego żądasz?

KONRAD
Poznałem w was siłę.

CHÓR
Czego żądasz - ?

KONRAD
Wiem: kościół, zamek, mogiłę.
Te postawię i zburzę.
(zrywając ręce w silnym ruchu, poszarpnął kajdan)
Zejmijcie mi kajdany.

CHÓR
U rąk je dźwigasz, u nóg;
drogą ty spracowany.

KONRAD
Przeszedłem ciemnie dróg. -
Zejmijcie z prawej ręki.

CHÓR
Znaki więzień i męki.

KONRAD
Zejmijcie z rąk i stop.

CHÓR
Krwią ubroczone stopy.

KONRAD
Przeszedłem ognie prób;
czoło poorał cierń.

CHÓR
Jesteś wolny.

KONRAD
Kto wy jesteście - ?

CHÓR
Chłopy.

KONRAD

Kto wy jesteście - ?

CHÓR
Czerń.

ROBOTNIK
Śród parcia ludu onego na ostrza bagnetów, padła mi u stóp siostra moja, a krew chlusnęła na moją pierś - chlusnęła ku oczom. Nic już nie widziałem dalej, jeno krew i krew siostrzaną.

KONRAD
Synu zemsty - dzieła dokonam z wami i na czyn
twój patrzeć będę.
Tu będą się bawić, a wy będziecie patrzeć, aż przyjdzie godzina zemsty.

ROBOTNIK
Czekamy takiej godziny.

KONRAD
Oto usiądźcie tam w kątach i uboczach, aż zawezwę was, abyście wystąpili z czynem.

ROBOTNIK
Co rozkażesz - ?

KONRAD
Będziecie czynić, co czynicie co wieczór w tym oto gmachu.

ROBOTNIK
I zwykłą dostaniemy zapłatę.

KONRAD
I zwykłą dostaniecie zapłatę.

ROBOTNIK
Dalej nic nie myślę.

KONRAD
Będziecie budować i burzyć.

ROBOTNIK
Tak upływa nam życie nasze. Synowie nasi zburzą, co my budujemy. Burzymy, co zbudowali ojcowie nasi.

KONRAD
Będziecie budować i burzyć w milczeniu i cokolwiek byście obaczyli, ktobykolwiek był na waszej drodze, przystąpcie nieubłagalni i podporę wyrwiecie, o którą wsparty, i bel weźmiecie, którym się ogrodzą i otoczą -  i rzućcie precz, jako odrzuca się i odciska rumowisko, śmieć i łachy a rupiecie stargane. I ani pojrzycie, co czynić wam przyjdzie.

ROBOTNIK
Tacy jesteśmy.

KONRAD
Takich was widzę i tacy będziecie.

ROBOTNIK
Ujrzysz nas.

KONRAD
A teraz idźcie wypoczywać i czekajcie znaku:

ROBOTNIK
Kto nam da znak?

KONRAD
- - Zapadnie jakoby smuga mroku i cieniem przesłoni wszystko, co przed waszymi oczami.

ROBOTNIK
Oczy nasze nawykły do mroku.

INNY ROBOTNIK
Mrok mnie miły i łagodny.

ROBOTNIK
Noc upragniona i jedyna.

KONRAD
Po czynach waszych przyjdzie NOC.

CHÓR
Noc upragniona i jedyna.

KONRAD
Odejdźcie.

(Oddalają się. Wchodzi Reżyser).

REŻYSER
A! witam pana, witam, witam!
Ho, czasów tyle, kopę lat!
Mamy tu scenę - właśnie czytam
o Romantyzmie - przerósł świat.
Romantyzm sobie buja, wodzi,
coraz to wyżej, nie dba nic,
a światek coraz niżej schodzi.
Cóż tam? Jest jaka sztuka?

KONRAD
Nic.

REŻYSER
Nic!? A my mamy wielką scenę:
dwadzieścia kroków wszerz i wzdłuż.
Przecież to miejsce dość obszerne,
by w nim myśl polską zamknąć już,
by się te iskry ducho-żerne,
co u rozstajnych siedzą dróg,
zeszły tu wszystkie za nasz próg
w światło kinkietów - zacząć ruch.
Talenta bowiem są niezmierne,
lecz trzeba, by w nie wstąpił duch.
To są syntezy pierwsze rzuty,
lecz wymagają dysputy.
(Usuwa się z pierwszego planu. Wchodzi Muza).

KONRAD
O tajemnicza, piękna, którą
uwielbiam, pozwól,
że nazwę cię "Literaturą".
Kimkolwiek jesteś. Muzo boska,
cóż chmurzy czoło twoje?

MUZA
Troska.

KONRAD
Grasz - ?

MUZA
Będę dzisiaj w grze cudowną,
bo będę w grze kapryśną.

KONRAD
Nawet kaprysy są rutyną
u ciebie - boska. - Wiedziesz chór
wybranek?

MUZA
Wieniec cór.
We złotej konsze tu nadpłyną.
Są eteryczne.

KONRAD
Polki?!

MUZA
Słyną!

KONRAD
Ta pierwsza?

MUZA
To harfiarka Lila,
z rodu Wenedów.

KONRAD
Zmartwychwstała.

MUZA
W tym deszczu włosów, w rąk rzuceniu,
w przegięciu, smętku, zaniedbaniu,
w arfy miłosnym kołysaniu:
Lila żebraczka

KONRAD
A ta druga?

MUZA

To najmłodsza córa Popiela:
Zosia, co wszędy kogoś ściga
i goni zamyślona.

KONRAD
To fryga
narodowa. - A tamte?

MUZA
Dziewki od pługa.

(Postacie, o których mowa, właśnie płyną w głębi we złotej konsze na kółkach i wysiadają na scenę).

Ja w teatrzykach amatorskich
grywam markizy i hrabianki;
za guwernantkę mnie półpanki
biorą do swoich dworów;
jestem gwiazdą doktorów
przewodnią - tyś bohater, słuchaj,
tyś powinien był tu przyjść z pochodnią -
jak ja z gałązką wawrzynu.
A jakież sobie miano przybrałeś?

KONRAD
Wziąłem to Imię - zgadniesz z czynu:
czym będę, zgadniesz, czym jestem;
chcę działać.

MUZA
Wiem, rozumiem: gestem.

KONRAD
Czynem!

MUZA
Gestem!
Czegóż to chcesz?

KONRAD
Wyzwolin.

MUZA
Z czego? - Czy chcesz ducha
wyzwolić - alboż duch ma pęta;
czy myśl - myśl tak daleko biega
wolna: - czy sercu co dolega - ?
Wyznaj - ułożę rzecz na sceny
I MELANKOLIĘ zagram sama:
ja jako rola, wielka dama...
a cały teatr mnie posłucha.

KONRAD
Kochanka moja zwie się: wola!

MUZA
Wola?! Być może. - Jakież dane?
By zacząć sztukę, stworzyć dzieło,
potrzeba męki, trudu, pasji,
bólu, skarg, żalu, smętku, lęku,
grozy, litości.

KONRAD
Teatr stary.

MUZA
Silne ma podstawy budowy.
Chcesz tworzyć...?

KONRAD
Tworzę.

MUZA
Teatr?!

KONRAD
Nowy.

MUZA
Inny?

KONRAD
Zobaczysz. - Patrz i uważ.

MUZA
Wiem, zamiast pełnym latać lotem
nieledwie jako dziecko fruwasz;
dopiero ja dać władzę mogę,
dopiero ja cię wyprowadzę
w świat...

KONRAD
Idę, by walić młotem!

MUZA
Czy tu potrzebna nowa forma,
czy konieczna?
Pewno jaka sprawa odwieczna; -
by zeszła tylko Duze czy Sorma,
i kurtynę wznieść można.
Sarah czy Modrzejewska...
Oto jak myślę, sztukę,
tragedię wprowadza artystka.
W grze jej i w każdym geście
tu będzie czaru lubystka,
że wszyscy, jak tu jesteście,
pod jej urokiem w błędzie,
w złudzeniu...

KONRAD
Że wszystko więc polega na...

MUZA
Wypowiedzeniu.

KONRAD
MUZO, chcę naród przedstawić.

MUZA
A, to musi odbywać się tak,
by naród mógł się bawić:
Trzeba dekoracje ustawić,
pamiętać o każdym sprzęcie,
umieścić w budce suflera,
jeśli kto tekstu nie spamięta -
za kulisami reżysera
i inspicjenta
i dać im skrócony szemat.
A gdy już wszystko gotowe,
rozkazać grać na rozpoczęcie
poloneza, jeśli polski temat,
i rzucić, jako pierwszą kartę,
wielkie Słowo.

KONRAD
Chcesz, by wszystko było za umową.

MUZA
Tekst dowolny, komedia del'arte.

KONRAD
Strójcie mi, strójcie narodową scenę,
niechajże ujrzę, jak dusza wam płonie;
niechaj zobaczę dziś bogactwo całe
i ogień rzucę ten, co pali w łonie,
i waszą zwołam Sławę!
Teatr, świątynia sztuki - o duszo, przybywaj!
Hej! Tu stawcie kolumny te, tutaj posągi.
Dalej, przynieście ścianę - ty mi śpiewaj
hymnus tryumfu, a ty pieśń żałoby.
Dalej! Ustawić bohaterów groby,
pomniki: Boratyński-rycerz, rycerz-Kmita!
Umocujcie je silnie, poprzystawiać drągi,
przyśrubować - ha, Sołtyk - a tutaj część sali,
jakby sala sejmowa - stół do kart, gra w kości.
Stroić, prędzej się stroić; dom stawiam piękności

Ledwo powiedział co, a już się stało:
Już dekorację znoszą całą;
już ustawiają, piętrzą, ładzą.
Aktorzy rzeszą się gromadzą,
kostiumy na się nawdziewają
te, w których potem role grają.

Teatr narodu, sztuka, polska sztuka!
Chcemy go stroić, chcemy go malować,
chcemy w teatrze tym Polskę budować!
Żupany bierzcie, delije, kontusze;
znoście mi lite pasy, krzywce, karabele,
chłopskie gunie, sukmany, trzosy. Tłum w kościele!
Niech w oczy biją kolory jaskrawe,
niechaj rażą jak słońce. - Wstąg, wstążek, okrasy!
Niechaj ich ujrzę razem, jakby w złote czasy.
Razem, razem wy wszyscy, magnat, chłop i miasto.
Siermiężni wy, przystańcie około Pasyjki.
Dalej wy, wy husaria - wy z hrabią Henrykiem
na czele, niedobitki - Sztandar ten z Maryjką.
Szaraczki, wy artyści, fantazjusze, mnichy.
Wy wszyscy! - Strójcie, strójcie się w ornaty,
w ornamenta, złotogłów, we świąteczne szaty
i zacznijcie bój myśli i szermierkę słowa -
a ty im. Muzo, podaj ton.

MUZA
Ja już gotowa.

KONRAD
Oto ich widzę! Stoją około mnie żywi:
ci, kunsztem sztuki pozwani do życia.
Grajcie - a z pełnej duszy. Dobądźcie z ukrycia,
co w was tajne, nie kryjcie. - A ty bądź przewodnia.

REŻYSER
Hej, światła!!

MUZA
A w czyim ręku pochodnia?!

KONRAD
Polska współczesna!

MUZA
Tłumaczysz się jasno.

REŻYSER
Światła niech błysną szerzej!

KONRAD
Tu mnie ciasno.

REŻYSER
Szerzej, wy razem - rozstąpić się! Pozy!
Przybierzcie pozy:
litość, zmęczenie, gorycz, moment grozy.

MUZA
Polskę współczesną twórzcie.

REŻYSER
Sercem szczerem.
Tak, jak ją widzim współcześnie dokoła.

KONRAD
Zarwijcie waszych serc - -

MUZA
Będzie bohaterem:
kto wejdzie z wieńcem u czoła!

"Tam-tam" nazywa się narzędzie
w orkiestrze, które dzwon udaje.
Jak mówią teatralne zwyczaje,
używa się mniej więcej wszędzie,
gdzie się do sztuki dzwon dodaje.
A więc w "Kościuszce" do przysięgi,
z dna wód w "Zaczarowanym kole";
raz się z nim w górne idzie sprzęgi,
raz się znów staje z nim na dole.
Jest "tam-tam" rzeczą właśnie taką,
ze zawsze się w nią tłucze jednako.
Wrażenie, jakie wywołuje,
jest tym, co w sobie kto poczuje.
"Tam-tam" jest w stanie dzwon Zygmuntów
z przedziwną oddać dokładnością,
waży zaś ledwo kilka funtów
i każdy dźwignie go z łatwością,
co uprzystępnia szerszej masie
w teatrze drżeć przy tym hałasie,
imitującym nastrój dzwonu
z przedziwną subtelnością tonu.

O Zygmuncie! słyszałem ciebie
i natychmiast poznam, gdy usłyszę.
Niech ino się twój głos zakolebie
i przenikliwy wżre się w ciszę,
w ciszę półgwarną, półszemrzącą,
niech ino wpadną pierwsze tony,
tą melodyją dźwięku rwącą,
już wiem: żeś Ty jest w ruch puszczony,
że wołasz, wołasz: PÓJDŹCIE ZE MNĄ,
i wołasz wiek już nadaremno.
Oni się, co najwyżej, zasłuchają
i oczy mgłą im łez napłyną.
A gdy ty wołasz: WZNIJDŹ, POTĘGO,
wrażenia u nich pierwsze miną.
A gdy ty wołasz: DZIEJÓW KSIĘGO,
ROZEWRZEJ KARTY NAD NARODEM.
NARODZIE, WRÓŻĘ, ZMARTWYCHWSTANIESZ,
choć stoją jeszcze, choć czekają,
czekają: kiedy brzmieć przestaniesz
i ton ostatni twój zawarczy...
Gdy więc za tobą pójść nie godni,
a częstych wrażeń tęsknią głodni:
na ten użytek "tam-tam" starczy.
Wie o tym dobrze i pamięta
REŻYSER (sztukę dziś prowadzi),
więc Konradowi "tam-tam" radzi:

REŻYSER
A gdy się ozwie "tam-tam": dzwon,
ty wejdź.

MUZA
I bierz najwyższy ton!

KONRAD
I nawet się nie spytasz, jaka słów będzie treść?

MUZA
Chcę akcji, działaj, dajęć pole.
Zagraj, jak zechcesz, twoją rolę,
a możesz ich, gdzie zechcesz, wieść!

KONRAD
A tamci?

MUZA
Tamci będą grać
za siebie też - jak kogo stać.

(Konrad schodzi ze sceny, która zapełnia się tłumem aktorów i statystów).

REŻYSER
Role rozdane! - kto zaczyna?
Na miejsca! - Wznosi się kurtyna! -

To rzekł i klasnął tu trzy razy.
Rampa się nagle rozświetliła;
podnosi się zasłona z gazy,
która dotychczas wszystko kryta.
Gdy się już uporano z gazą,
Muza, której grę rozpocząć wypada,
suknię poprawia i układa,
wreszcie rozpoczyna z emfazą:

MUZA

Niebianką zstąpiłam do tych bram
i Sztukę, której tajnie znam,
przed wami głoszę!
Serca w górę! Do góry głowy! Dumne czoła!

REŻYSER
Czego pani tak wola?

MUZA
W purpurę i złotogłów przyodziani:
oto moi męże wybrani,
a tamci w zgrzebnej koszuli,
a tamci w wiecznej żałobie...

REŻYSER
Daj spokój garderobie.

MUZA

Pieśń moja wybieży przede mną
na wasze spotkanie.
O Pieśni, czyli ty nie będziesz daremną?
O Pieśni, co się z tobą stanie?
Będzieszli ulgą siostrze, bratu?

REŻYSER
Widocznie brak ci tematu.

MUZA
Przestworza! Hej, wy gromolice,
co nosicie w płachtach błyskawice,
wy, o których słyszałam w baśni,
przydajcie siły słowom moim!

REŻYSER

(do Maszynisty, któremu daje za kulisy znak)
..... Trzaśnij!

- - - - - - - - - - - - - - -

(Daje się słyszeć jakoby dalekie uderzenie piorunu -
przesypano bowiem kilka ołowianych kul przez blaszaną rynnę, ukrytą w kulisach. Po czym słychać przeciągłe huczenie i dudnienie gromu, coraz zanikającego w oddali - bo oto bardzo wprawnie bito w bęben, głuche uderzenia wydający, a wysoko na górnym pomoście sceny ukryty).

MUZA
Ktokolwiek żyjesz w polskiej ziemi
i smucisz się, i czoło kryjesz,
z rękoma w krzyż załamanemi
biadasz - przybywaj tu - odżyjesz!

W Przestrzeń rzucimy wielkie słowa,
tragiczną je ubierzem maską.
Ktokolwiek wiesz, co znaczy polska mowa,
przybywaj tu - odżyjesz Słowa łaską.

Wyzwolin doczekacie się dnia,
przybywamy tu z zapowiedzią -
tragiczną będzie nasza gra,
wyrzutem będzie i spowiedzią.

Uderzymy górne, wysokie tony,
jak z wieżyc bijące dzwony.
Przybywamy tu z zapowiedzią.
Tragiczną będzie nasza gra:
skarżeniem, chłostą i spowiedzią.
Wyzwolin ten doczeka się dnia,
kto własną wolą wyzwolony!!

SCENA l.

Tu rozpoczyna szereg mów
polonez, grany dźwiękiem stów:

KARMAZYN
Sto lat już jęczym w więzach lwy.
Cóż aspan na to?

HOŁYSZ
Świat z nas drwi.

KARMAZYN
Myśleć o lepszej trudno doli.

HOŁYSZ
Trzeba by za krew łaknąć krwi.

KARMAZYN
Na synów patrzeć serce boli.

HOŁYSZ
Na wnuki patrzeć: hańba, tfy!

KARMAZYN
Cóż acan myśli?

HOŁYSZ
Że w niewoli
nawykły jarzmo dźwigać łby.

KARMAZYN
Kiedyż ten przyjdzie, kto wyzwoli?

HOŁYSZ
Nie przyjdzie, to są złudne sny.
To w przewidzenie wiara, w gusła.

KARMAZYN
Więc cóż zostało?

HOŁYSZ
Kajdan stos,
trucizna, brzytwa i powrósła,
jeźli wam obrzydł, bracie, los.

KARMAZYN
Aleć strój na mnie dobrze leży?

HOŁYSZ
Wybornie! Szlachtę po was znać.

KARMAZYN
Gdy mnie kto ujrzy, to uwierzy,
żem z tych, co królom byli brać.

HOŁYSZ
Żeście karmazyn, widać z miny.

KARMAZYN
Żeście mnie równy, głoszę sam.

HOŁYSZ
Równego herbu i rodziny? -
Za laskę dzięki wam.

KARMAZYN
Dajcie mi gęby, dajcie pyska,
niechaj swojego swój uściska.
O jutro co mi tam!

HOŁYSZ
Niechaj swojego swój uściska;
o jutro co mi tam.

- - - - - - - - - - - -

KARMAZYN
Jakoś przepadło moje mienie.

HOŁYSZ
Na mej chudobie cięży dług.

KARMAZYN
Ale choć czyste mam sumienie
i miód niełatwie zwali z nóg.

HOŁYSZ
Srebra rodowe mam w zastawie,
na skrypt pozwano mnie przed sąd.
Bóg wie, że jeszcze służę Sprawie.
Jakoś się wżdy naprawi błąd.

KARMAZYN
Po kniejach niosły het ogary
braci szlacheckiej głośny gwar.
Dziś nam daremne szukać pary.
Dzisiaj już nie ma dawnych wiar.

HOŁYSZ
Batogiem gnałeś chłopstwo w pole,
przez pierś im szedł twój złoty pług.
Dziś umiesz z pychą znieść niewolę.

KARMAZYN
Niewolę przeżyć da mi Bóg.

HOŁYSZ
Da Bóg doczekać dni tych kiedy,
wrócimy znów do dawnych wad.

KARMAZYN
Zapomnim jakoś naszej biedy.
Daj, bracie, gęby, bądź mi rad.

HOŁYSZ
Niechaj swojego swój uściska!
To jutro będzie, co ma być.

KARMAZYN
Dajcie mi gęby, dajcie pyska,
dla Republiki trzeba żyć.

HOŁYSZ
Póki jesteśmy, Polska żyje,
Rzeczpospolita znaczy: my.

KARMAZYN
Z nami się pasie, z nami tyje;
że chudnie, to są głodnych sny.

HOŁYSZ
Choć miast karabel mamy kije,
odpędzim kijem głodne psy.

KARMAZYN
Daj, bracie, gęby, dajcie pyska!
Dla Republiki trzeba żyć.

HOŁYSZ
Niechaj swojego swój uściska.
To jutro będzie, co ma być.

- - - - - - - - - - -

KARMAZYN

Usiądźmy tutaj przy tym stole -
karty - rozpocząć można grę.

HOŁYSZ
Gram jakoś-takoś moją rolę,
choć nie wiem, jak to skończy się.

KARMAZYN
Cóż to za gawiedź za krzesłami?
(Za krzesłami, gdzie siedzi szlachta, stoi gromada chłopstwa).

Ostatek złota idzie w pult.
Kto szlachcic brat, niech siada z nami,
będziemy grać karabelami,
będziemy grać o lity pas.
Jedyny wielki ostał kult:
honor Poloniae żyje w nas!

HOŁYSZ
Cóż to za gawiedź za krzesłami?
Widzisz, tam na brzeszczocie krew?

KARMAZYN
Co mi tam jutro, dzisiaj z wami!
Sięgnie mnie tylko Boży-Gniew.
Nie zadrży oko przed cepami.
Rzucajcie na stół złoty siew!
Będziemy grać karabelami.
Rozpędzim szablą głodne psy.
Niech stoi gawiedź za krzesłami.
Wiwat Polonia! Wiwat my!

(Inna znów grupa na siebie uwagę zwraca, a w niej główną osobą: Prezes).

SCENA 2.

PREZES
Twarz zsiadła zmarszczków linią wężą,
zastygłych jest kraterów paweżą;
myśl każdą, słowo więzi długo,
nim swoją ją uczyni sługą
i wypowie z wiarą najgłębszą,
im płytszą będzie i lepszą.

Rękę połóżmy na naszym sercu i słuchajmy, jak nasze serce bije.
Powolni biegowi wydarzeń, które około nas idą, wznieśmy się ponad sąd porywczy i młodzieńczych dni naszych przypomnienie i z ręką na sercu w przyszłość patrzmy.

CHÓR
(kiwa głowami).

PREZES
W przyszłość patrzmy i aby synowie i wnuki, i prawnuki nasze, spokojni i powolni, na sercach kładli ręce i w przyszłość patrzyli coraz dalszą.

CHÓR
(kiwa głowami).

PREZES
Umierać będziemy, jakośmy wzrośli cisi; zaś okrutną duszy naszej nędzę niech pierś nasza okryje tajemnicą i nieszczęście nasze tajemnicą zejdzie z nami w grób.Przysięgamy wieczystą tajemnicę.

CHÓR
(wznosi ręce do przysięgi).

PREZES
A teraz pogodni zasiądźmy do wspólnego stołu i pamiętajmy jedno: nie wymawiać nigdy słowa: Polska.

CHÓR
(kiwa głowami).

(Inna znów grupa na siebie uwagę zwraca, a w niej główną osobą: Przodownik).

SCENA 3.

PRZODOWNIK
Palone buty, zapalny ruch,
palące krótkie stówo;
z pogardą patrzy w tamten tłum,
gdzie każdy kiwa tylko głową
i sądzi, ze weń wstąpił duch,
gdy mówi jedno wciąż na nowo.
Jest młody, ogień w oczach znać:
całuje, ściska wciąż swą brać.

Podajmy sobie ręce braterskie i jedno ino wciąż wołajmy: Polska, Polska.

CHÓR
Polska, Polska!

PRZODOWNIK
Braterskie sobie podajmy ręce, abyśmy wiedzieli, że w węzeł spajamy się nierozdzielny, nierozerwalny, uświęcony tym słowem: Polska.

CHÓR
Polska, Polska!

PRZODOWNIK
Rozpacz rozumów naszych niech zabije i rozgoni ten jeden jedyny zgodny chór słowa:

CHÓR
Polska, Polska!

PRZODOWNIK
Niech każdy wie, że w piersi naszej i myśli naszej nie ma nic, co by się temu słowu oparło. Kto nam wydrzeć to słowo zechce, ten najdzie nasze piersi i mysi naszą pustkowiem a głuszą. Nie patrzmy poza nasz stół, nie patrzmy; jeno braterskie sprzęgnijmy ręce i krzyczmy, krzyczmy: Polska!

CHÓR
Polska, Polska!!

(Inna znów grupa na siebie uwagę zwraca, a w niej główną osobą: Kaznodzieja).

SCENA 4.

KAZNODZIEJA
Do góry, bracia, do góry,
gdzie orzeł, ptak białopióry,
roztoczy nad nasze głowy
osłonę skrzydeł.
Do góry, bracia, do lotu,
do wyżyn, uniesień ducha,
pod gwiazdy, duchem wzwyż.
Patrzajcie, oto krzyż!
Bóg moich wywodów słucha.
Do góry, bracia, do góry.
Zapominajcie doli,
ściganej marą straszydeł.
Do góry, bracia, do góry,
gdzie orzeł, ptak białopióry,
wolen krat, więzów, sideł,
roztoczy nad nasze głowy
osłonę szeroką skrzydeł.
Za chmury, bracia, do lotu,
do wyżyn, gdzie Bóg wszechwłady,
czoła podnieście i szpady
w przysiędze za Miłość wieczną,
za wierność niebieskiej nagrody,
którą weźmiecie z zagłady
zła i niewoli, i nędzy,
w ciał wielkim zniszczeniu i skrusze,
ratując dusze, dźwigając dusze,
do góry, bracia, do góry,
gdzie orzeł, ptak białopióry,
Polskę na skrzydłach ponosi

CHÓR
Polskę Bóg przez ciebie głosi!

KAZNODZIEJA
Bóg Polskę we mnie głosi!!!

CHÓR
Do góry myślą, do góry,
gdzie orzeł, ptak białopióry!

(Inna znów grupa na siebie uwagę zwraca, a w niej główną osobą: Prymas).

SCENA 5.

PRYMAS
O dumni, wy na kolana
przed jasnym obliczem Pana.
W proch, na kolana, w pył
a duch wasz zyszcze sił,
a duch wasz zyska moc.
O dumni, ukórzcie pychę,
a jako są w was nędzne i liche,
grążone w noc -
tak powstaną wywyższone,
świętością ciche:
olbrzymy, tytany z mogił,
we wieńcach nieśmiertelności,
pany niebieskich włości.

Padajcie na kolana,
by była wysłuchana
modlitwa ziemi tęskniąca;
żywot dopełniony, dowieczny.
Czoła w proch, w pył!!

CHÓR
Daj nam sił, daj nam sił
na żywot wieczny - -

PRYMAS
W proch czoła przed moją szatą.
Szata ta moja czerwona,
we krwi centaurów pojona,
zwycięstwo znaczy kościoła,
gdy z zamku-kastelu Anioła
działa bojowe uderzą
i zabiją te, które nie wierzą.
Uznajcie we mnie książęcia,
sztandary przede mną pochylić.

Roma mi udziela zaklęcia,
A Roma nie może się mylić.
W proch czoła, ROMA LOCUTA;
w mym słowie uznajcie Pana,
a sława i wielkość wasza,
męczeństwem w granitach kuta,
wiekom się wieczysta ogłasza,
żywotem świętych bogatą.
W pokorę, w pokorę, dumni!
Na kolana!

CHÓR
Na kolana!!

PRYMAS
Klęczący, wytrwajcie w postawie.
Dobądźcie szabel na poły.
Nad wami grobu sklepienie
zawarły święte kościoły.
Słuchajcie! ROMA LOCUTA,
wyrzekła to w waszej Sprawie:
Niech będą wyczekujący,
aż Śmierć je zgrabi, zaorze.
Zyskają zbawienie Boże.
Niechaj w postawie wytrwają:
niech wierzą i niech czekają!

Poznaję krzywe szablice,
poznaję delije, żupany
i dumę na czele kwitnącą.
Na kolana, Rycerze-Polacy,
ze schylonym stawajcie tu czołem
przed niebios złotym Aniołem,
z tymi szablami krzywymi
i schylonymi sztandary,
przysiężni obrońcę wiary,
wieczyście postawą Jednacy.
Gdzie Jozua, co słońce wstrzyma
nad wami, co pogotowiu,
ze wzniesionymi oczyma,
z półdobytymi szablami?
Klęczący Rycerze-Polacy!
Nie będzież nigdy słuchana
modlitwa wasza, umarli?

CHÓR
O wielki, o sługo Pana,
choćby nas wiekiem przywarli.

PRYMAS
Na kolana!

CHÓR
Na kolana!

(Inna znów grupa na siebie uwagę zwraca, a w niej główną osobą: Mowca).

SCENA 6.

MOWCA
Przez serce do serca droga.
Ogień, co tleje w iskierce,
rozniecę w lunę pożaru,
serdecznym porywem daru,
ust złotą, miodową wymową.
Przyjmijcie Słowo!

Kochajcie! Miłość: płomienie!
O Miłość, kwiecie różany!
Róż wieńce rzućcie kobiecie,
mnie wieniec cierniów wiązany.
Cierniami serce oplotę,
w słońcu je przyjmę za złote,
za więzy złote słoneczne,
miłośnie wiążące duszę.
Kochajcie! Zawiść przygłuszę,
przygłuszę zazdrość i złości
godłem jedynym Miłości.
Kochajcie! Ogień w iskierce!
Do serca droga przez serce.

(Od głębi sceny, spoza filarów katedry wchodzą Ojciec i Syn).

SCENA 7.

OJCIEC
Troska o syna: jego maska.
Syn przed nim już niemłody.
I obaj idą w zawody,
że starość się w nich pośród waży:
u którego z nich więcej jej w twarzy.
Czy w tej młodości, co zlękniona,
w okrutnym jakimś marsie czoła;
czy w tej, która los zgadnąć chcąca,
czuje, że wstrzymać go nie zdoła.

Synu mój najmileńszy, nie poglądaj ku prawej stronie ani ku lewej nie patrz. Źli oni, jedni jako drudzy; - i sercem chcę, byś wyrósł ponad onych, za moją idąc myślą i słowem.

SYN
Słyszę, ojcze.

OJCIEC
Jeno przed się idź i patrz przed się, a we swej duszy się wpatruj widziadło, które pocznie się przed tobą z myśli mojej i ze słowa mojego.

SYN
Słyszę, ojcze.

OJCIEC
Niechaj nie zatrzyma cię na drodze twej żadna ręka zbrodnicza ani ręka skalana brudem i podłością, lecz przejdziesz wskroś podłych i nikczemnych ty jeden uświęcony, szlachetny, wierzący w prawdę myśli mojej i w prawdę słowa mojego.

SYN
Słyszę, ojcze.

(Tu na scenę wchodzi Harfiarka, zatrzymująca się wśród różnych grup).

Widzę ją, oto idzie ku mnie i struny trąca:

SCENA 8.

OJCIEC
W ręku jej harfa złota.

SYN

W włos jej wplątane węże.
Jej szata łachman lichy.

OJCIEC
Jej strun ze złotej arfy
głos czarodziejski i cichy.
Złociste stroją ją szarfy:
strój pychy. - Uciekaj, synu:
ona z piekieł idąca.

SYN
Ojcze, łachmany ją kryją.
Jej struny się żalą i płaczą.
Sercem mnie k'sobie czuli.
We zgrzebnej jest koszuli.

OJCIEC
Duszę tobie zatrują.
O synu, patrz przed się, synu.
Nie słuchaj, kto ciebie zwodzi
w rozstajne, w błędne drogi.
Poganki, błędnice, bogi.
Idź mężem, idź silą młodzi
naprzód, wciąż dalej patrzący,
dalej i dalej, i dalej,
aż znikną nędzni i mali.
Nie słuchaj muzyk zwodnicy,
uciekaj - za myślą moją -
niech tobie będzie ostoją,
za myślą, za moją duszą,
niech klątwy ciebie przymuszą
za prawdą słowa mojego.
Ustrzegę, ustrzegęć złego.
Idziemy ku przeczystej krynicy,
kędy ja młodość odzyszczę,
ty w męża wzrośniesz z młodzieńca.

HARFIARKA
Przychodzę śpiewać na zgliszcze.
(Przystanęła oto teraz tuż przed Ojcem i Synem).

OJCIEC
Hen, dalej, spieszaj do dzieła!
Nie słuchaj...

SYN
Serce mi wzięła.

HARFIARKA
Na tych strunach nanizanych
serce moje gram;
śmiej się do mych lic rumianych,
duszę twoją znam.

Dusza w tobie się żaliła,
spostrzegłam ją raz:
na rozstaju w źródle piła,
kędy ołtarz-głaz.

U ołtarzam służką była:
wróżyłam ci wiek.
Dusza twoja w źródle piła
zapomniany lek.

Hej, wy struny moje złote,
grajcie szumny gaj;
włosy moje w harfę splotę...
Harfo, duszę graj.

SYN
Grasz mi mego serca nutę...

HARFIARKA
Duszę twoją gram.

OJCIEC
Synu, serce w niej zatrute.
Pójdź za mną...

SYN
Kocham ją.

OJCIEC
Miłość, synu, zabija.
Uciekaj od miłosnych lic.

SYN
Ty moja...

HARFIARKA
Ja niczyja...

OJCIEC
Uciekaj od różanych ust.
Miłość to czar i kłam.

SYN
Kocham...

HARFIARKA
Duszę twoią gram.

. . . . . . . . . . . . . . . .

Tęskni w tobie żalem, śpiewem,
gdzie rodzimy kąt,
kędy dwór twój z wielkim drzewem
lip woniących słodką woń.
Tęsknisz doń - - ?
Hej, pobiegłbyś stąd.
Gdyby tobie kwietne sady
daty chłód na skroń.
Brzęczą... Słyszysz rój? - Patrz, gady
pełzają śród traw.
To się tobie śni:
W kosodrzewy umajony
czarny - modry staw;
ty nad wodą pochylony,
patrzysz w ton.
Tęskno ci?

SYN
Tęskno mi.

HARFIARKA
Leć, polatuj w wichrach burz,
kędy walczy świat;
gdzie syn z ojcem stacza bój,
kędy z bratem walczy brat,
jeden car, a drugi kat.
Kędy z ojcem walczy syn,
kto ma w ręce ująć czyn?
Kto ma podjąć znój
i ciężar podjąć trosk?
Na bój, przez krew na bój!
W mrowisko, hej,
za wichrem leć, za wichrem wiej,
za mną na rozstaje dróg,
kędy w borów zawierusze
dźwięczy błędny zloty róg.
Tęsknisz - ?

SYN
Ach! Tęsknota Bóg.

HARFIARKA
Kochasz - pójdź - za mną - słysz...

SYN
Mój ojcze!

OJCIEC
Synu, drżysz?

SYN
Odchodzi - tam - za nimi - hen. -
Jej miłość...

HARFIARKA
Sen - przelotny sen -
Do dalszych idę scen.
(Oto już przy innej gromadzie przystanęła).

SCENA 9.

. . . . . . . . . . . . .

Zagram waszą skrytą myśl,
zagram waszej duszy sen
i tamten świat, i światek ten.
Przelotem lećcie hen.
Kłońcie się do moich lic,
do różanych moich ust...
Lotny sen... łachmany chust...

CHÓR
Cóż wyśpiewasz?

HARFIARKA
Nic.
( Tu lekkim rzutem arfę trąca,
jakby to słowo: "nic" dzwoniąca).
(Oto już przy innej gromadzie przystanęła).

Zakołyszę tęskny żal,
jak się czepia szumnych brzóz,
jak się czepia szumnych fal
i zbóż, i traw, i łóz.
Zasłuchani w śpiewek mój,
patrzcie do różanych lic.
Lotny sen..... pszczelny rój...

CHÓR
Cóż wyśpiewasz?

HARFIARKA
Nic.

(Po strunach lekko przemknie dłonią,
jakby to struny to "nic" dzwonią).

(Oto już przy innej gromadzie przystanęła).
Idę dalej, lotny duch;
idę dalej, biedny człek,
z roku w rok, z wieku w wiek,
łachman kryje grzbiet...
idę het...

Bywaj zdrowy, bywaj zdrów.
Lotny sen - uroda lic...
Wrócę znów.

CHÓR
Co przyniesiesz?

HARFIARKA
Nic.
(Znów lekkim rzutem strun trąciła,
jakby to arfa "nic" dzwoniła).
(Już coraz dalej ginie w tłumie,
coraz innymi otoczona).
Przyjdzie za mną pszczelny rój,
orszak mój. - -
Zanucimy pieśń.
Przez ten czas, na was już
szron zejdzie i pleśń...
Ha, cóż - ?
Muszę iść - - wrócę znów...
Zanucę wam PIEŚŃ
wiosennych moich lic,
lecz słowa to.... nic.

(Od głębi sceny idzie Samotnik).

SCENA 10.

SAMOTNIK
Ni młoda jego twarz, ni stara,
nos orli, wielkie łyse czoło,
zaklęta w twarzy jedna wiara:
Iksjon wpleciony w męczarń koło.
Myśli go dręczą, gubią, dławią;
myślami tron buduje dla się,
aż w myślach z tronu w otchłań runie.
I znów zapada w myśl głęboką,
i w jeden przedmiot utkwi oko,
nim myśli nowe go wybawia,
ze w mózgownicy swej pionka posunie.
Wloką się za nim dziwne płaszcze
ze starych kronik, które czytał,
z orłów wypchanych pakułami,
z broszur, gdzie jaką mysi zachwytał,
z strzęp szalów (niegdyś były nowe,
były: purpura, jedwab, złoto);
dzisiaj w koronkę zdarte, płowe,
gdy je niejedna plama plami,
świecą jak pełne gwiazd rzeszoto.
Więc trzebaż było, abym wszystko stracił,
bym myślą się wzbogacił.
Więc trzebaż było, żebym wszystko zdeptał;
przez zgliszcz, przez gruzy zyskał władzę;
by duch mi mój wyszeptał
IDEĘ, którą innych poprowadzę.

Płaszczu z purpury - gronostaje, puchy:
błoto i kurz, i śnieg...
Marnota - lichość. - - Walczą duchy,
a zeszły nad przepaści brzeg.

Gdzie stąpię... przepaść, paść już mam
i kamienieję w granit-słup.
Stójcie - tu przepaść! - Nicość, trup,
na dnie tam trup... !

Szatani śmieją się na dnie...
Słyszycie śmiech?

ECHO
He he he he.

SAMOTNIK
Przestwory! Widzę poprzez złom
w chmurach wiszący grom,
jak schyla się nad Boży-dom:
daleko hen. - Piorunie, stój!
Rozpocznę z Bogiem bój.
Anioły płaczą w skardze, łzach...

ECHO
Ach - - - - -!

SAMOTNIK
Czym jestem -? - Pytać -? - Kogo? - Ech?
Ha, wiem!... Kto jestem...

ECHO
Grzech.

SAMOTNIK
Jak ująć nazwę mą w litery? -
Ja tajemnica. - Jakże zwać,
by moją przestrzec brać? - - -
Jak ująć duszę mą w litery?

ECHO
Nazywasz się czterdzieści cztery.

SAMOTNIK
Ha! - - Jestem sam... Kto oni są?
Cóż oni -! Ślepce - Czyli ja?
Ktoś jęczy - - -

ECHO
Wichr.

SAMOTNIK
Ktoś płacze, drży - -

ECHO
To ty. - - -

SAMOTNIK
Ja.---

(podchodzi ku posągowi rycerza)
Potęgo, śpisz - do ciebie lgnę,
przebudzaj się - zrozumiesz mnie,
ty lwie! - Ja tajemnica! - Drgniesz?!

ECHO
Drgnę.

SAMOTNIK
Kim jesteś ty? - Kim jestem ja?
Czym będzie świat, czym był?
Kto Panem ludzkich sił?
Kędy jest On - Przedwieczny, gdzie?
Czy wróci - ?

ECHO
Nie.

SAMOTNIK
To ja - to ja - mych własnych słucham ech.
Cóż ze mnie ludziom - Bogu?

ECHO
Śmiech.

(Tutaj nowa osoba pojawia się na scenie:)

SCENA 11.

WRÓŻKA
Ho ho, już wbiegła, jak Ariel chyża,
z szybkiego biegu zapłoniona.
Za dłonie ich bierze i wróży:
dłoń kreśli każdą znakiem krzyża
i krzyż na czole swym powtórzy.
I w oczy patrzy, i wzrokiem bada,
że to w głąb duszy zajrzeć chcąca -
aż wreszcie dłoń tę czyjąś odkłada
i zda się zapominająca. - -
Ruchem tylko głowy przeczy,
jakby jakieś myśląca rzeczy
inne, którymi jest natchniona:

Zwiastunką jestem, idzie już
TEN, co powiedzie wszystkich was
do róż, do zbóż, do kras.

CHÓR
To on? To ten? To tamten...?

WRÓŻKA
Hen...
Podajcie dloń - do gry, do gry!
Zobaczę, powiem, czy to ty -?

CHÓR
Kto z nas?

WRÓŻKA
Ty nie - ty nie. - On przyjdzie k'wam
z otwartych scieżaj bram.

CHÓR
To ten! -

WRÓŻKA
O nie! - Daj ręce, daj! -
Ja zgadnę, skąd on rodem?

CHÓR
Znaj!!

WRÓŻKA
O tam, o tam, gdzie Eden-raj,
gdzie miłość, litość, żal,
z tych dal przywiodą go Anieli.

CHÓR
Kto będzie, kto? - Anhelli?

WRÓŻKA
Anhelli -? Nie.

CHÓR
A kto?

WRÓŻKA
On blisko już, może wśród was,
u drzwi, u progu - może tam -
już idzie... ino jest w półśnie.

CHÓR
Cyt - Cyt!

WRÓŻKA
Powietrze drga.

CHÓR
Ten błysk...

WRÓŻKA
To moja świeci Iza.
Czekajcie - cyt - już idzie, już -
zatrzymał się wśród burz.
Słyszycie wicher, pędzi chmury śniegów:
tam marzną waszych ostatki szeregów!

CHÓR
Konrad!

WRÓŻKA
To imię!

CHÓR
Konrad!!

WRÓŻKA
W pożarów duszącym dymie
idzie...

CHÓR
Lecz kto, lecz gdzie...?
Czy dorósł już? - Czy mąż? Czy dzicię?

WRÓŻKA
Ja nie wiem nic - ujrzycie!
Zwiastunką jestem. - Może już...
Ja wróżka, zwiastun, wróż.
Rękę swoją daj!

Może to ty -? Może to on -?
To tamten może -?

CHÓR
Wróż!

(Odprowadzają ją i idą za nią tłumnie, a już nowa grupa osób wchodzi do katedry).

SCENA 12.

STARZEC
Podtrzymywany przez dwie dziewy,
idzie staruszek-ojciec siwy;
to głową rzuci jak orzeł,
to głowę zwiesi i przystanie.
Przychynie ku sobie dziewczyny
i ręce kładzie na nie,
jakoby przez to rąk wezwanie
ducha wielkiego w nie zaklinał.
Modlitew on zaczyna śpiewy,
a one jako chór i finał.
Przyszli i wejściem są przejęci,
że tej dożyli godziny,
i patrzą, jako wniebowzięci,
po ścianach wielkiej katedry.

Więc to tutaj - oto patrzcie, moje córki - do góry pojrzyjcie. Tam pod sklepieniem zatrzymuje się myśl polska. Oto tam jej najwyższy kres. - A tu ku murom i ścianom zapylonym patrzcie, to najszerszy myśli polskiej lot. Widzicie więc, jakie polska myśl ma skrzydła. Jest ci ona tym ptakiem, który tu jest zamkniony i skrzydłami bije o kamień kolumn tych ciosany, i skrzydłami trąca te rycerze pośpione. - Przysiadła ta mysi polska dokoła, a we wieńce różnolite splotła ludzie osobne. Córki moje, oto widzicie: jakby narody osobne, które kościół ten wiąże. Córki moje. Gdy Bóg w ten kościół wnijdzie - to
wielkiej tajemnicy daje świadectwo. A może my będziemy ku świadectwu temu powołani? A jeźli nie my żyjący - to duchy nasze tu przyjdą i świadectwo kościołowi temu dadzą.

CÓRKI
A jeśli nie my żyjący doczekamy, to duchy nasze tu przyjdą na świadectwo kościołowi myśli polskiej.

STARZEC
Amen. - Córki moje, patrzcie, jako tu wszyscy się zebrali, i nie daj Boże, aby nas braknąć miało - gdy myśl polska się buduje. Patrzcie, córki moje - oto tu wszystko jest Polską, kamień każdy i okruch każdy, a człowiek, który tu wstąpi, staje się Polski częścią, budowy tej częścią. Oto i my teraz przydajemy miary ciału temu - i my teraz dopiero wśród tych murów jesteśmy Polską. Czujecież wy, córki moje, że my teraz jesteśmy Polską? Podajcie mi ręce - bliżej, bliżej, tu głowy ku piersi mojej pochylcie... Słyszycie? Jedno jest uderzenie naszych serc i jedna oddechu miara i - teraz my, córki moje, teraz dopiero jesteśmy Polską.
Weźmi, Panie, w spokoju dusze nasze.

CÓRKI
Wezwij, Panie, w spokoju dusze nasze.

STARZEC
Tutaj możecie płakać - a żadna łza wasza nie będzie zapomniana. Radujcie się - a żadna radość wasza nie będzie samotna. Otacza was Polska, wieczyście nieśmiertelna. - Otwierajcie oczy, córki moje - patrzcie, patrzcie, patrzcie, a milczenie ust waszych złotym
będzie dusz waszych pancerzem. Błogosławieństwo idzie ku wam.

CÓRKI
Błogosławieństwo bierzem.

- - - - - - - - - - - - - - - - - -

(Wchodzi Geniusz)
Czyli to muzyka te dziwne dźwięki,
czyli od ścian echa biega tułacze,
czyli ptak to jaki u okien zbłąkany?
Gołębie to może biją skrzydły?
Czy kto potrącił w organie
klawisze - i zadął wichrem?
Skądże ten mrok, co pada - -- ?
Oto przychodzi ten, co wszystkim włada.
Jako posąg jego postawa;
jako spiżowe pokrywy,
jego ubiór i strój jego: Sława.
Na czole wiecha ogromna
zeschniętej ostu gałęzi.
Oblicze jako spiż ciemne.
Pojrzał. - Wszystkich oczy w uwięzi
swoim zatrzymał spojrzeniem.
Ręce ponad nimi rozpostarł
na znaki jakoweś tajemne
i mroków otoczył ich cieniem.
Ktożeś jest, widmo olbrzymie?
Kto jesteś, wielki i dumny?
Idziesz - drżą za tobą kolumny.
Stąpisz - drżą posady świątyni.
Skąd ten mrok dokoła ciebie?
Skąd ta okrutna zaduma,
która z onych posągi czyni - ?
Jakie twoje IMIE?

---

AKT DRUGI

INNA DEKORACJA:
W tym akcie maski znaczyć mają
takich, co myśl swą ukrywają
i nigdy jej nie stawią jasno,
cudzą jest, czyli ich jest własną.
Z Konrada jeno patrzą z twarzy:
czy wierzy, czyli tylko marzy;
z Konrada zgadnąć chcą z oblicza:
pewny, czy tylko li oblicza;
z Konrada zgadnąć chcący z lic:
czy wie już, czyli me wie nic,
czy zna swe siły i swą moc,
czy sam jest, wkoło za nim noc,
czyli: czy się ku żywym garnie
i z czym pójdzie, co dalej zamierza?
Badają. - Konrad się nie zwierza,
kryje swą moc i swe męczarnie.
W tej walce z myślą walczy własną,
by ujrzeć ją dla siebie jasną.
Choć przeto maska z nim co gada,
on jeden sceną duszy włada
i szuka jeno swojej duszy,
aż ta się w nocnej zjawi głuszy.
Są masek twarze młode, stare,
pomięte rysą zmarszczków krętą;
gdy taką wdzieje kto maszkarę,
poznać, że larwy dźwiga pęto.
Lecz nie znać nigdy z takiej twarzy,
co w myślach skrycie człowiek waży.
Zastygłe klątwą jej oblicze
w zygzaki runów tajemnicze.
Człowiek, z myślenia ciągłą walką,
tragiczną staje się tu lalką,
zamaskowany maską stałą,
jakby bez duszy było ciało.
Wchodzą więc naprzód wszyscy tłumnie,
Konrada otoczywszy chórem;
gdziekolwiek chciałby pójść i stąpić,
zastąpią jemu drogę murem.
Kiedy kurtyna się odsłania,
razem z nim wszyscy tłumnie wchodzą,
a on je mową swą przegania,
gdy drogę jemu chórem grodzą.

KONRAD
Warchoły, to wy! - Wy, co liżecie obcych wrogów podłoże, czołgacie się u obcych rządów i całujecie najeźdźcom łapy, uznając w nich prawowitych wam królów. Wy hołota, którzy nie czuliście dumy nigdy, chyba wobec biedy i nędzy, której nieszczęście potrącaliście sytym brzuchem bezczelników i pięścią sługi. Wy lokaje i fagasy cudzego pyszalstwa, którzy wyciągacie dłoń chciwą po pieniądze - po łupież pieniężną, zdartą z tej ziemi, której złoto i miód należy jej samej i nie wolno ich grabić. Warchoły, to wy, co
się nie czujecie Polską i żywym poddaństwa i niewoli protestem. Wy sługi! Drzyjcie, bo wy będziecie nasze sługi i wy będziecie psy, zaprzęgnięte do naszego rydwanu, i zginiecie! I pokryje waszą podłość NIEPAMIĘĆ!

- - - - - - - - - - - - - - - -

I w czeluść ciemną maski żenie,
że przepadają (w noc je grąży).
Gdy sądzi, ze jest sam na scenie,
już jedna koło niego krąży:

MASKA l
Więc czujesz jakoweś parcie w sobie...

KONRAD
Tak...

MASKA l
I pożądanie...

KONRAD
.....Tak.

MASKA l
Więc czujesz w sobie jakoweś parcie i pożądanie,
i pragnienie.

KONRAD
.....!

MASKA l
I że to jest żądza swobody.

KONRAD
......Nie... Swobodę mam.

MASKA l
- ?

KONRAD

Ilekroć pierś podniosę,
nie czuję żadnych kłamstw,
które by pierś tłoczyły. -
Powietrze w pierś napływa. -
I niczego nie widzę na dalekiej drodze
od moich ócz po skłon tych oto gór...
Myśl moja, która het ku morzu goni, posłuszna woli
mojej do mnie wraca.

- - - - - - - - - - - - - -

Ledwo że larwa gdzieś przepadła,
inna się już na scenę wkradła.

KONRAD
Tędy prowadzi mnie poczucie słuszności i żądza sprawiedliwości, może niedościgniona, którą trzeba okupić krwią i prawie zawsze krwią, ale to żądza słuszności, a nie inna.

MASKA 2
Łudzisz się. Nie ma żadnego poczucia słuszności w przekonaniach i nie potrzeba nowej klasyfikacji przekonań, skoro ja się podejmuję każdego zmieścić w starym kalendarzu.

KONRAD
- Rozumiem.

MASKA 2
Nie rozumiesz - ale to nie przeszkadza, abyś mówił. Nie rozumiesz. Albo ty jesteś demokratą, ludowcem i tym podobnym, albo socjalistą i tak dalej, i tak dalej?

KONRAD
Na przykład ty jesteś arystokratą?

MASKA 2
Nie -

KONRAD
Nie? - Więc nie. Rozumiem. A tymi innymi, to jest demokratą czy ludowcem, także nie; socjalistą i tak dalej oczywiście nie, społecznikiem też nie?

MASKA 2
Nie.

KONRAD
Rozumiem, że mnie tylko raczysz oceniać.

MASKA 2
Ja umiem stać wyżej.

KONRAD
A!

MASKA 2
Umysł mój uchyla się od małostkowości i szybuje tam, gdzie ty nie sięgasz twoim umysłem.

KONRAD
?

MASKA 2
Nauka i sztuka patrzenia, sztuka życia i zrozumienie życia.

KONRAD
Tak wiele!? I cóż tam w tym Olimpie spokoju mówią o Polsce?

MASKA 2
?

KONRAD
Ty budzisz we mnie zupełnie nowe kombinacje odruchów. Nie przyszło mi jeszcze nigdy do myśli, żeby trzasnąć w pysk Jowisza.

MASKA 2
Budzę ja! I kogóż to obudziłem?...

KONRAD
Oto tego, który wskazuje palcem hołotę!

MASKA 2
!? - -

KONRAD
Wy chcecie żyć i nie ma podłości, której byście do ręki nie wzięli i nie przyswoili sercu. Wy chcecie żyć i już trawicie błoto i brud, i już was nie zadusza zgnilizna i jad; ale jadem i zgnilizną nazywacie wiew świeży od pól i łąk, i lasów. Wy chcecie żyć i plwać na wszystką rękę, która was i podłość waszą odsłania.

MASKA 2
! - - -

KONRAD
Która was odgaduje!! Kłamcy!!!

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Zaledwie maska ta gdzieś znika,
już nowa za nim się pomyka.

KONRAD
Nienawidzimy się wzajem i w tym nie ma nic dziwnego.

MASKA 3
Wiem, iż w tobie nienawiść jest.

KONRAD
Nie mów ze współczuciem. Jestem z mojej nienawiści dumny.

MASKA 3
?--

KONRAD
Tylko nienawiść jedna zdoła...

MASKA 3
?--

KONRAD
Nienawiść jest potężniejsza niż miłość.

MASKA 3
?--

KONRAD
Na nienawiść trzeba się zdobyć!

MASKA 3
Zdobyć?!

KONRAD
Zdobyć!

MASKA 3

- Zdobyć!

KONRAD
Nienawidzimy się wzajem i to nie jest nasze najgorsze złe. Niemal to jest nasze najlepsze.

MASKA 3
-?

KONRAD
Cóż za obraz, gdyby wszystko, co jest, działo się w imię miłości.

MASKA 3
- A!

KONRAD
A!

MASKA 3
Ależ hasło wszechmiłości...

KONRAD
Ha?

MASKA 3
...Które objąć może najdalsze kręgi.

KONRAD
To jest kłamstwo, którego powtórzenie nie sprawia trudności nikomu.

MASKA 3
A!

KONRAD
Miłość, ta wszechmiłość jest kłamstwem.

MASKA 3
??

KONRAD
No, przecież to jasne, że my nie myślimy w tej chwili o Amorach.

MASKA 3
A!

KONRAD
Chciałbyś to, co mówię, określić...

MASKA 3
Jako optymistyczne pojęcie nienawiści.

KONRAD
Otóż mam optymistyczne pojęcie nienawiści.

MASKA 3
Definicja się nadała.

KONRAD
Wszystko, co myślę, jest definicją...

MASKA 3
A!

KONRAD
Ostatecznym określeniem, i wszystko, co myślę, zależy...?

MASKA 3
Zależy...

KONRAD
Ode mnie!!

- - - - - - - - - - - - - - -

Zaledwo ta pod scenę wpada,
a nowa już ku niemu gada:

MASKA 4
Wyczerpuje się twoja sztuka i wyczerpuje się twoja myśl.

KONRAD
Nie. Widzę tylko coraz szerzej i obejmuję coraz szersze kręgi rzeczy, które widzę i słyszę. Zaś gaśnie wszystko, co utrzymywało się pustym dźwiękiem i farbą.

MASKA 4
Gaśnie sztuka. Przemaga życie.

KONRAD
Nie. Rozwija się sztuka.

MASKA 4
A życie?

KONRAD
Życie dla mnie nie istnieje.

MASKA 4
?

KONRAD
Tak samo, jak nie istnieje dla nikogo jako rzecz, która by nie była sztuką i wysokim artyzmem.

MASKA 4
-?

KONRAD
Ale logiki tego, co jest, dojrzeć; logikę tę przejrzeć jest trudno.

MASKA 4
A tak.

KONRAD
Przeglądać jej nie potrzeba!

MASKA 4
?

KONRAD
Nie wolno.

MASKA 4
?

KONRAD
A bramy wszystkie na scieżaj otwiera tutaj sztuka,

MASKA 4
Artystom.

KONRAD
Wszystkim. Artystami są wszyscy. I ci, co o tym wiedzą, i ci, co o tym nie wiedzą zgoła o sobie.

MASKA 4
Któż to wszystko ułożył?

KONRAD
Cóż ci do tego!?

MASKA 4
?

KONRAD
Cóż ci do tego, kto zapalił słońca i dał nienawiść narodom, kto gasi tysiące gwiazd i wznieca gwiazd tysiące; kto wpędził w ruchy świat; kto stróżem naszych dusz, rzeźbiarzem naszych ciał; kto może nam zabrać wszystko, co dał.

MASKA 4
Bóg.

KONRAD.
Nie będziesz wzywał nadaremno!

MASKA 4
Przykazania?!

KONRAD
Nie będziesz wzywał imienia Polski nadaremno!

- - - - - - - - - - - - - - -

Zaledwie ta ze sceny schodzi,
już nowa drogę mu zagrodzi.

MASKA 5
Niekoniecznie musi się zwyciężyć tu; można zwyciężyć tam.

KONRAD
Tam - ?!

MASKA 5
Można zwyciężyć tam, kędy nie sięgnie żadna dłoń, żadna żelazna ręka; gdzie walczą i zwyciężają miecze, których nie udźwignie żadna człowiecza władność ani zręczność żadna człowiecza nie dopomoże.

KONRAD
Tam?!

MASKA 5
Tam.

KONRAD
Gdzie?

MASKA 5
Tam.

KONRAD
Człowiek myślący tak górnie jest grzybem społeczeństwa, w którym raczy przebywać. Czyli lepiej, gdybyś przebywał...

MASKA 5
-?

KONRAD
Tam.

MASKA 5
Nie ja sam znaczę sobie czas ani nikt kresu mi nie wskaże. To są niewiadome.

KONRAD
Nie tylko nie widzisz kresu sobie, ale wszak prawda, że i początek twój jest tobie tajemnicą.

MASKA 5
Ile że Genezis wszelka jest tajemnicą, a taką jest i Genezis z ducha.

KONRAD
I jedyną drogą dla rozwoju tych tajemnic jest...

MASKA 5
Jest według ciebie?...

KONRAD
Milczenie. -
Boleję nad tym, że w ogóle myślisz.

MASKA 5
I że myśli mojej pod korzec schować nie można.

KONRAD
Czynisz to zresztą z myślą innych.

MASKA 5
Zwłaszcza z niedorzeczną myślą cudzą.

KONRAD
To pięknie. Ale to jest uzurpowanie prawa. Skąd masz prawo?

MASKA 5
W Polsce jak kto chce.

KONRAD
O ile się to stosuje do tego, czego chcesz ty.

MASKA 5
Przyznajesz mi, że chcę.

KONRAD
Wcale nie. Jest to tylko wola literacka, cenzura myśli cudzej, właściwa przyzwyczajeniom dziennikarza.

MASKA 5
Którym nie jestem.

KONRAD
Jest to zatem tego pokroju talent.

MASKA 5
!

KONRAD
Nie twórczy.

MASKA 5
?

KONRAD
Tworzący ten las pnączów, przez który przedrzeć się nie może gromada podróżników; - tworzący ten oczeretów gąszcz i gęsty szuwar na stawiskach, kędy nocą świecą fosforycznie nenufary, wonią duszące, i irysy wątłe się chwieją.

MASKA 5
Piękne.

KONRAD
A kędy pada żabi skrzek i wieczorami żabi rozbrzmiewa rechot.

MASKA 5
To wszystko wiem.

KONRAD
To wszystko jest i poza tobą, i poza mną, bo to są rzeczy, które są i dla których niczyich oczu nie potrzeba.

MASKA 5
A!

KONRAD
A powtarzanie ich z nudów i sycenie się nimi z nudów...

MASKA 5
No... no...

KONRAD
Nie tworzy nic.

MASKA 5
A!

KONRAD
A! - Myśleć nad Polską i Słowiańszczyzną i snuć ją w mgłach oparnych z łąk i w złotym tęczy łęku, snuć ją z tych mgieł oparnych z łąk, złotego tęczy łęku, z pól o smutnawym wdzięku, w znaczącym załamaniu rąk i spojrzeń głębi...
O, tak, tak, tak, tak...

MASKA 5
O, to jest to wszystko, czegoś jeszcze nie pogłębił.

KONRAD
O, to jest wszystko, co my na razie umiemy.

MASKA 5
A to jest wszystko.

KONRAD
To jest NIC!!!

- - - - - - - - - - - - - - - -

Ledwo przepadła u węgara,
już nowa wchodzi znów maszkara:

MASKA 6
A gdziekolwiek pójdziesz, pójdzie za tobą naród twój. Czyli będziesz go wiódł przez orne pola, czyli po stokach wzgórz, czyli w gór zapadliska i skał pustosze.

KONRAD
- Pójdą...

MASKA 6
Czyli powiedziesz je ku świątyniom...

KONRAD
A tak, ku świątyniom.

MASKA 6
Poczynasz myśleć.

KONRAD
Pójdą, gdziekolwiek je powiodę, i będą ze mną razem, za moim walczący Słowem, którego używać będą wszędy.

MASKA 6
Będzie to gromada jakaś czy gmina?

KONRAD
Będzie to: KOŚCIÓŁ WOJUJĄCY.

MASKA 6
A ty ich powiedziesz.

KONRAD
Ku świątyni. Wejdziemy w progi gmachu, po wstopniach wysokich i staniemy przy kolumnach. A nad naszymi głowami wysoki strop sklepiony, umalowany błękitem i posiany srebrem gwiazd.

MASKA 6
Kościół żywych.

KONRAD
Kościół umarłych.

MASKA 6
?

KONRAD
A którykolwiek wnijdzie tam i stanie pomiędzy nami jako pomiędzy swoimi, ten wyzuty już będzie ze wstrętów życia, oczyszczony ze zapędów złych i każących ducha i będzie bratem mnie i braci mojej.

MASKA 6
!!

KONRAD
A na dzień onego wielkiego Święta, które będzie świętem narodu, otworzę zawory sklepów podziemnych i zejdziemy po schodach, wiodących w lochy, ku rozległym piwnicom, kędy leżą prochy wielkich w narodzie, w kamiennych i złocistych zamknione skrzyniach.

MASKA 6
Królewskie groby.

KONRAD
Na dzień wielkiego święta, które będzie świętem narodu, zejdziemy ku grobom królewskim.

MASKA 6
!!

KONRAD
A kiedy dusze nasze dojrzeją, jako kłosy dostałe lecie, jako owoce sadu pielęgnowanego...

MASKA 6
!!!. . . . . . . . . . .

KONRAD
Tedy zamkną się za nami zawory sklepień podziemu.

MASKA 6
Pomrzecie!

KONRAD
Wyzwoleni!!

- - - - - - - - - - - - - -

Ledwo zanikła gdzieś za ścianą,
już nowa z miną jest udaną:

MASKA 7
Przede wszystkim trzeba tu odróżnić, co jest twoją myślą, a co moją.

KONRAD
A zdaje mi się, że to jest najważniejsze, co tu jest moją myślą, a co twoją.

MASKA 7
W sprawach tej miary, co ta, wszelki bieg i rozwó myśli jest pierwszorzędnej wagi.

KONRAD
Przypisujesz sobie zatem pierwszorzędną wagę.

MASKA 7
Naszej rozmowie.

KONRAD
Ja właśnie tyle tylko chcę dowieść, że sprawy te są poza nami i mimo nas są, i że nasze myślenie nad nimi...

MASKA 7
No co...?

KONRAD
Nie ma żadnej wartości.

MASKA 7
Więc i twoje.

KONRAD
Więc i moje.

MASKA 7
A więc cóż! - ?

KONRAD
Że jest konstrukcja artystyczna, której tajemnice można przeczuwać i odkrywać, i odsłaniać. Ale że do tego prowadzi...

MASKA 7
?

KONRAD
Li tylko SZTUKA. Czyli więc, że z myślenia chaotycznego ostoi się jedynie sztuka, jako rzecz wieczysta, a wszystko inne...

MASKA 7
A wszystko inne?

KONRAD
Zaginie!
Sztuka ma zarody nieśmiertelności i jedna jedyna jest tradycją. Czyli więc, że z myślenia chaotycznego ostoi się jedynie Sztuka, jako rzecz wieczysta.

MASKA 7
Cóż głosi Sztuka?

KONRAD
A otóż właśnie? cóż głosi Sztuka?
Oto Sztuka głosi: Śmierć, bo cóż szczytniejszego nad Śmierć? Ta jest wielkością w naszym wszystkich wiar pojęciu i wszechczasów i ta wielkość daje.

MASKA 7
Któż wielkości pragnie?

KONRAD
Polska i jej dzieci.

MASKA 7
Więc oni pragną czego?

KONRAD
Oni pragną więcej i wyżej sięgają żądaniem, niż człowiek osiągnąć i zdobyć może.

MASKA 7
Wiem. Posłannictwo:

KONRAD
A tak, POSŁANNICTWO.

MASKA 7
Które nas unosi i rozwija, i spotężnia.

KONRAD
Które nam daje skrzydła i skrzydła rozwija, a usuwa ciernie spod stóp.

MASKA 7
Więc...

KONRAD
Piękne jest i zabójcze,
Szczytem jest i kresem.
Początkiem jest Nieśmiertelności i Śmiercią;
Śmiercią żywych.

MASKA 7
A Sztuka?

KONRAD
O, to jest właśnie Sztuka!

MASKA 7
Sztuka więc jest dla wybranych. Rozumiem ją tak i nie rozumiem jej inaczej.

KONRAD
Nie. Albo masz słuszność - i słuszności nie masz wcale.

MASKA 7
??

KONRAD
A to zależy od...

MASKA 7
Od... ?

KONRAD
Kędy, gdzie, w jaki czas urywa się myśl, wątek myśli, nitkę.

MASKA 7
Nitkę?

KONRAD
Nitkę Ariadny.

MASKA 7
Wiodącą do labiryntu.

KONRAD
Nie, tę, którą dzierżąc i z kłębka rozwijając, zejść można w labiryntu tajniki i najskrytsze ulice pałacowe przejść. I te górnych pięter, i te podziemu, i te dalekie drogi podkopów, i te ścieżki na wyżynie zawrotnej dachu.

MASKA 7
Cóż dla nas jest Labiryntem?

KONRAD
Wawel.

MASKA 7
A Ariadną?

KONRAD
Duma.

MASKA 7
A kłębkiem?

KONRAD
Miłość dla tego, co jest...

MASKA 7
Tam.

KONRAD
Nie. - We mnie!

MASKA 7
A!

KONRAD
A prze mnie tam i pcha, i prowadzi...

MASKA 7
?

KONRAD
Nienawiść ku temu, CO JEST TAM.

- - - - - - - - - - - - - -

Odeszła - jużci nowa stoi
i twarz maszkarą rysów zbroi.

MASKA 8
Jest to przede wszystkim niejasność myśli.

KONRAD
Nie pierwszy raz to słyszę z ust twoich. Dowodzi to tylko, że tłumaczę się wyraźniej, niż czasem mniemać mogę.

MASKA 8
?

KONRAD
Bo nie ma myśli tak niejasnej, której by człowiek, myślący jasno i wyraziście, nie przenikał i nie rozumiał.

MASKA 8
Chcesz koniecznie być rozumiany.

KONRAD
Ciebie to drażni, że jestem rozumiany, niejako pomimo mnie - nawet mimo mojej niejasności.

MASKA 8
Zagadki.

KONRAD
Zagadki, Sfinksy. Otoczeni jesteśmy lasami, u skraju których stoją Sfmksy-strażnicy i samym tym, że u skrajów leśnych stoją i że są, każą się domyślać tajemnic.

MASKA 8
Któż dla nich będzie Edypem?

KONRAD
Tak, tak. Edyp odgadnie ich tajemnice. Edyp czytać będzie z ich oblicza, a one zrozumią i zgadną, że on czyta z ich twarzy i do głębi zagląda oczyma.

MASKA 8
A!

KONRAD
I zginie jak Edyp.

MASKA 8
Więc to nie ja jestem z tych, którzy stoją u skraju lasów, ani ja jestem z tych, którym przydajesz imię Edypa?

KONRAD
- Nie ty.

MASKA 8
To jasne - tak, to jasne.

KONRAD
A więc się orientujesz.

MASKA 8
W metaforach i porównaniach.

KONRAD
Na terenie sztuki.

MASKA 8
A tym Edypem?

KONRAD
Jestem ja.

MASKA 8
A!

KONRAD
I brat mój, i ojciec mój, i mój syn.

MASKA 8
A!

KONRAD
A to porównanie należy do sztuki i jest... ogólnoludzkie...

MASKA 8
Hm - tak.

KONRAD
A ty chciałeś przede wszystkim, aby to była Polska ten las, Wielkość i Śmierć te sfinksy, a...

MASKA 8
A Edyp?

KONRAD
A Edyp: POEZJA.

MASKA 8
! - - - - - - - - - - - - - - -

KONRAD
Tak jest. Ty jesteś z tych, którzy wszędzie, wszędzie szukają Polski, w każdym dziele sztuki, w każdym zdaniu, gdzie jest zawarta piękność i myśl głęboka a niepokojąca.

MASKA 8
A! - a! - a!

KONRAD
A nikt nie szuka jak tego, co jest jego duszy własnością i tęsknotą.

MASKA 8
Ja?!!

KONRAD
Oto Polska jest twojej duszy własnością i tęsknotą!

- - - - - - - - - - - - - - - -

Precz znikła; nowa już się skrada,
już za nim tropi, siedzi, bada.

KONRAD
Potęga!

MASKA 9
Zatrzymałeś się przy tym słowie.

KONRAD
Potęga.

MASKA 9
Nie mów tego wyrazu.

KONRAD
?

MASKA 9
Potęga, zapowiedziana słowem - traci.

KONRAD
?

MASKA 9
Traci. - Cóż to chcesz zapowiedzieć?

KONRAD
Spełnić.

MASKA 9
??

KONRAD
Dopełnić.

MASKA 9
!

KONRAD
A to jest różnica. - Dopełnić! tego, co zapowiedziane, tego, co przepowiadane.

MASKA 9
?

KONRAD
Po wszystkie czasy; gdzie w latach milczenia rozwijała się myśl.

MASKA 9
A po myśli szedł - ?

KONRAD
Czyn!

MASKA 9
A czyn jest potęgą!

KONRAD
!

MASKA 9
Potęga ujawni się przez czyn?!
A to wszystko jest frazes, poza którym nie kryje się nic. Ot, nagi frazes pusty, pusty, pusty, jak twoje oczy, jak twoja pierś. Oto, to jest ta pustka, która cię otacza - że ją masz w sobie.

KONRAD
A... a.

MASKA 9
I gdzież "potęga".

KONRAD
Smutek.

MASKA 9
Już skrzydła zwinięte? Ot to, co znaczy przypinać cudze skrzydła.

KONRAD
A!

MASKA 9
Ikar! Ikarowy lot i Ikarowy los.

KONRAD
!

MASKA 9
A wiesz, gdzie to prowadzi?

KONRAD
No tak.

MASKA 9
W przepaść!

KONRAD
W przepaść.

MASKA 9
Chyba że kto rękę poda.
(podaje rękę).

KONRAD
Nie, nie, nie.
(odsuwa się).

MASKA 9
Ty mnie nie znasz.

KONRAD
Znam, znam, znam.

MASKA 9
Podaję rękę z radą.

KONRAD
Wiem, wiem, wiem.

MASKA 9
Dłoń w dłoni, możemy wiele zrobić.

KONRAD
(obojętnie)
Tak, tak, tak.

MASKA 9
Powiem ci myśl, która jest czynem i czynu poezją.

KONRAD
Domyślam się.

MASKA 9
Nie.

KONRAD
Tym bardziej się domyślam.

MASKA 9
Oto, że - powinniśmy.

KONRAD
Nic nie powinniśmy.

MASKA 9
Tak - więc żadne "powinniśmy".

KONRAD
Żadna obowiązkowość.

MASKA 9
Żadna. - Więc: musimy coś zrobić, co by od nas zależało.

KONRAD
Musimy coś zrobić, co by od nas zależało.

MASKA 9
Zważywszy, że dzieje się tak dużo, co nie zależy od nikogo.

KONRAD
A!

MASKA 9
A!

KONRAD
Musimy coś zrobić, co by od nas zależało, zważywszy, że dzieje się tak dużo, co nie zależy od nikogo.

- - - - - - - - - - - - - -

Znika, a nowa już powstanie,
by nowe zadać mu pytanie:

MASKA 10
Dążysz... do... gdzie?

KONRAD
Do... (zatrzymuje się)

MASKA 10
Do jakowegoś wyzwolenia.

KONRAD
Śmierć?!

MASKA 10
Samobójstwo.

KONRAD
A że ty przez śmierć dobrowolną rozumieć jesteś w stanie li tylko samobójstwo.

MASKA 10
No, a cóż?

KONRAD
Przyjmij tylko do wiadomości, że wyzwolenie przez Śmierć można mieć nie tylko na drodze samobójczej.

MASKA 10
No, ale w każdym razie jest to: zabić się.

KONRAD
Jest to zabić siebie... siebie, tego, który jest... Bez wystrzału i bez trucizny, której się zażywa. - Ale to dopiero początek... I jeszcze nie o tym myślałem, a raczej mówiłem.

MASKA 10
Tak, bo nie mówisz tego, co myślałeś.

KONRAD
Bo chcę przede wszystkim, ażebyś myślał wraz ze mną.

MASKA 10
Otóż więc myślę.

KONRAD
To znaczy ledwo: słuchasz:

MASKA 10
Tak.

KONRAD
Słuchaj zatem. Myślałem: o wojnie i o bitwie, gdzie można zginąć, i o działaniu jakimś, gdzie można ginąć - ale to będzie PRZYPADEK. Więc nie szukałbym tej śmierci mojej, ale jest ona na tej drodze możliwa.

MASKA 10
Jest zresztą możliwa na każdej innej.

KONRAD
A więc dobrze, bo to odwraca moją myśl. Tak tak... Więc śmierć moja, skoro możliwa jest na każdej innej drodze, przeze mnie nie wybranej i nie upatrzonej - więc, więc... tamte wypadki są przypadkami i są przypadkowe, i będą przypadkowe.

MASKA 10
I będą przypadkowe? - Mówisz, jak o pewności. Jako o rzeczach pewnych i niezawodnych.

KONRAD
Niezawodnych i przypadkowych.

MASKA 10
?

KONRAD
Jest to zresztą to, co przynosi każde działanie.

MASKA 10
Każde działanie?!

KONRAD
Wszelki ruch zbiorowy, ruch mas.

MASKA 10
Ruch mas ?!

KONRAD
Ruch wielkich mas!

MASKA 10
Więc ruch wielki!!

KONRAD
Tak jest - WIELKI RUCH.

MASKA 10
I ten miałby być przypadkiem?

KONRAD
Nie. Ten jest koniecznością. A więc się stanie poza mną także. I ja nie potrzebuję się o niego troskać. Ten jest koniecznością nieodwołalną.

MASKA 10
? - Tak! - a?... a! - Tak!

KONRAD
Nieodwołalną! - Ale on przyniesie szereg przypadków, rzeczy luźnych, nie powiązanych, tych, które się niczym nie dadzą powiązać; rozumem ludzkim, a nawet wolą będą trudne do opanowania - jak zawsze. -

MASKA 10
Aha!

KONRAD
Czyli - że to, co było po tylekroć razy, tyle set razy, przyjdzie i stanie się, i odbędzie się tak, jak się odbyło tyle set razy.

MASKA 10
To jest:

KONRAD
Odbędzie się jako szereg przypadkowych zdarzeń, jako szereg epizodów.

MASKA 10
Dramatu.

KONRAD
A tak, dramatu.

MASKA 10
O podkładzie tragicznym.

KONRAD
Szereg epizodów dramatu o podkładzie tragicznym... No, ale do czegóż właściwie prowadziłem?

MASKA 10
Do Śmierci.

KONRAD
Nie. - Do wyzwolin.

MASKA 10
Jak terminator!?

KONRAD
O tak - jak terminator... tak, tak. Terminowałem długo u wielu przemożnych potęg, które władały mysią moją - i teraz czas mi wyzwolić się.

MASKA 10
Pokruszyć te potęgi.

KONRAD
Nie wiem.

MASKA 10
Nie znasz ich natury - ?

KONRAD
Dopokąd nie stanę przed którą z nich blisko, to ich nie umiem wskazać, ale są momenty, gdy je widzę jasno.

MASKA 10
Ha!

KONRAD
Jest to tak: jakby wkoło mnie w krąg, we wielkiej sali...
jakby wkoło mnie w krąg
we wielkiej kutej sali
Bogowie rzędem stali:
na podnóżach wysokich posągi.
Jakby to było we Walhali.

MASKA 10
We Walhali!

KONRAD
Ale do czego ja to dążyłem - ?

MASKA 10
Do nazwy i określenia tych bogów.

KONRAD
Bogów!

MASKA 10
Z którymi walczysz.

KONRAD
O co...? o co - ?

MASKA 10
O wyzwolenie.

KONRAD
Nie rozumiesz mnie. - Ja mam spełnić przeznaczenie.

MASKA 10
Czyje?

KONRAD
Ich i moje.

MASKA 10
?... Co masz czynić?

KONRAD
A!!!! A!! Pytasz mi się nareszcie, co mam czynić? Co mam czynić? O radości, że ty mi się o to pytasz? Ty mi się pytasz! Ja słyszę to pytanie: CO MAM CZYNIĆ? - Ja, który tylko wciąż słyszałem: "co myślisz ?" A! A! Co mam czynić - ? - - Mam spełnić przeznaczenie ich i moje.

MASKA 10
?

KONRAD
Wykraść ten święty ogień - - - który tam płonie.

MASKA 10
Wykraść...

KONRAD
Wziąć ten święty ogień i dać...

MASKA 10
I dać...

KONRAD
Tym, którzy czekają.

MASKA 10
Na kogo?

KONRAD
Na ogień. Na nikogo nie czekają, ale czekają ognia, żaru, który budzi, który daje silę, moc, potęgę.

MASKA 10
A!

KONRAD
Ognia czekają. Ognia!

MASKA 10
Prometeusza!

KONRAD
A tak, Prometeusza. Nie człowieka czekają ani tego, który ogień poniesie, ale ognia, ognia, żaru!

MASKA 10
?

- - - - - - - - - - - -

Ledwo przepadła kędyś w płótna,
już nowa idzie bałamutna.

KONRAD
A co jest mi wstrętne i nieznośne, to jest to robienie Polski na każdym kroku i codziennie.

MASKA 11
?

KONRAD
To manifestowanie polskości.

MASKA 11
Ach!

KONRAD
Bo to tak wygląda, jakby Polski nie było, Polaków nie było... Jakby ziemi nawet nie bylo polskiej i tylko trzeba bylo wszystko pokazywać, bo wszystkiego zostało na okaz, po trochu; ... pokazywać, jakby srebra stołowe w zastawie, pokazywać, jakby kartki i karteczki zastawnicze - i kryć się, i udawać, i udawać.

MASKA 11
?

KONRAD
Po co, na co? Bez tych manifestacji wszystko jest: i ziemia, i kraj, i ojczyzna, i ludzie.

MASKA 11
I naród.

KONRAD
Tylko naród się zgubił.

MASKA 11
?

KONRAD
Tak, tylko naród się zgubił, a wszystkie czynniki jego
składowe są, są, są.

MASKA 11
I kto go zgubił?

KONRAD
A tak - więc kto go zgubił?
My, my, tak jest, my.

MASKA 11
- ?

KONRAD
Tak jest, my. Nie przez wojny, nie przez klęski i porażki wojenne, bo te się dadzą zmienić, bo to są chwilowe rzeczy, bardzo chwilowe.

MASKA 11
?

KONRAD
Bo to są rzeczy jednego dnia.

MASKA 11
?

KONRAD
Nie o tym będę mówił, bo to dla mnie jasne. Ale - że to my, my przyczyną, że się gdzieś zagubił naród.

MASKA 11
No, no, no.

KONRAD
Że pozwalamy w tej sprawie namyślać się byle komu.

MASKA 11
?

KONRAD
Każdemu obywatelowi polskiemu, każdemu...

MASKA 11
Każdemu uczciwemu Polakowi. No, cóż złego?

KONRAD
A to złego, że każdy uczciwy Polak, jak skoro zacznie gadać, tak ze słabą głową przegada wszystko; a on jest tylko od tego, żeby siedział w swoim kącie, na swoich śmieciach i BYŁ!

MASKA 11
To jest zamykanie gęby.

KONRAD
A tak. Powinien być, być, być. Być ze zamkniętą gębą.

MASKA 11
Ha!

KONRAD
I nie filozofować, by nie przefilozofować Polski, bo...

MASKA 11
Bo... ?

KONRAD
Bo gubi naród.

MASKA 11
?

KONRAD
Bo tak gubi się naród.

MASKA 11
Ha! To cenzura!

KONRAD
A tak. Powinna być cenzura narodowa.

MASKA 11
?

KONRAD
Cenzura narodowa, która by działała tak, jak działają cenzury we wszystkich państwach wszystkich narodów.

MASKA 11
Ależ Polska ma być...

KONRAD
A tobie co do tego, czym Polska ma być. Ty masz milczeć.

MASKA 11
Tak samo ty.

KONRAD
A nie - bo ty.

MASKA 11
Bo ja co?

KONRAD
Bo ty: kłamiesz!

MASKA 11
?

KONRAD
Ja wiem, czego ty chcesz: że Polska ma być mitem, mitem narodów, państwem ponad państwy, prześcigającym wszystkie, jakie są. Republiki i Rządy; oczywiście niedościgłym, wymarzonym. Ma być marzeniem - tak, ideałem. Tak! Według ciebie ma się nie stać nigdy. Tak, a nigdy ma się STAĆ, nigdy BYĆ, nigdy się urzeczywistnić.

MASKA 11
A ty chcesz?

KONRAD
A ja chcę tego, co jest wszędzie.

MASKA 11
?

KONRAD
I tego, co jest, CO JEST, tak, jak jest! tylko...

MASKA 11
Tylko?

KONRAD
Tylko z usunięciem oszustwa narodowego.

MASKA 11
?

KONRAD
Z usunięciem kradzieży narodu; oszustów, którzy rujnują naród! złodziei, którzy okradają naród!

MASKA 11
Z czego?

KONRAD
Po pierwsze z duszy! z duszy! z duszy! Duszę mu kradną!!!

- - - - - - - - - - - - - - -

Przepadła; jużci nowa kroczy
i wyłupiaste zwraca oczy.

KONRAD
U nas jest kraj gościnny. No, tak się zmieści każdy złodziej. No tak. Ale on zawsze będzie wiedział, że jest złodziej.

MASKA 12
?

KONRAD
Złodziej tym ludziom, którzy by się urodzić mieli z czystej krwi narodu.

MASKA 12
Krew narodu!

KONRAD
Oto przede wszystkim powinniśmy uszanować krew narodu. I nie dać jej marnować. Nie pozwolić marnować krwi narodu.

MASKA 12
Jakże to?

KONRAD
Nie pozwolić prostytuować naszych kobiet.

MASKA 12
A!

KONRAD
A tak. My nie powinniśmy pozwolić naszych kobiet obcym, tym obcym, którzy siedzą wśród nas.

MASKA 12
Ależ kobiety są niezależne.

KONRAD
Nie, nie są i nie będą. Bo całym ich życzeniem i dążeniem powinno być, żeby od tej myśli niezależne nie były.

MASKA 12
? Ależ one same...

KONRAD
One same są niczym.

MASKA 12
?

KONRAD
Nie mogę ścierpieć i znosić, i słuchać, że kobieta Polka przeistacza dom męża obcego i czyni zeń dom polski.

MASKA 12
?

KONRAD
Jeżeli tak czyni, to czyni podłość.

MASKA 12
?!

KONRAD
Czyni podłość, która się prędzej czy później odezwie w charakterze potomstwa.

MASKA 12
Jak to?

KONRAD
Że wytwarza się tłum ludzi obojętnych dla naszego narodowego społeczeństwa, którzy go zaprzedają.

MASKA 12
Jak?!

KONRAD
Przez to, że o niczym nie myślą. Że się prędko godzą z warunkami i że nie czują potrzeby zmiany.

MASKA 12
Przesada.

KONRAD
A właśnie! że widzą w każdej właściwej myśli dorzecznej przesadę.

MASKA 12
I niedorzeczność.

KONRAD
Choćby i niedorzeczność. A ja tę obojętność nazwę podłością, ale ich za nią winić nie mogę. Takich nie mogę i nie chcę nigdy obwiniać.

MASKA 12
Więc co?

KONRAD
I tacy się zmieszczą. Ale winniśmy przeciwdziałać i nie pozwolić marnować naszej krwi i naszych dziewcząt, tak dobrze obcym, jak swoim. Tego nie powinniśmy, a to tylko może zrobić...

MASKA 12
Kto - ?!

KONRAD
Polski rząd. Bo żaden inny naszych interesów, interesów naszej krwi bronić nie będzie.

MASKA 12
A!

KONRAD
A tak! Bo inne są dla nas i naszych spraw, i naszych świętości oszustami!

MASKA 12
A!

KONRAD
Oszustami!!

- - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Znikła; już inna jest na straży
i niby myśl w zadumie waży.

KONRAD
Poezją nie są wiersze.

MASKA 13
?

KONRAD
Poezją nie jest to, co my dotychczas za poezję uważaliśmy. Nawet ta treść poetyczna, którą się tak klasyfikowało - już nią dziś nie jest - nie jest.

MASKA 13
?

KONRAD
To już umieją paplać wszyscy.

MASKA 13
?

KONRAD
Umieją paplać!... źle, przekręcać; stracili więc właściwą wagę słów - i słów właściwe znaczenie. A raczej byle jakie słowa i byle jak złożone wystarczają, by przeciętne umysły nastroić poetycznie. Czyli że...

MASKA 13
?

KONRAD
Czyli: że straciliśmy wiarę w słowo.

MASKA 13
?

KONRAD
Naród nasz stracił wiarę w słowo.

MASKA 13
?!!

KONRAD
Alboż ty wiesz, co jest Słowo?

MASKA 13
?

KONRAD
Jeśliś go tak nadużył?

MASKA 13
?!?

KONRAD
Tak, bo to jest nadużycie, nadużycie, oszustwo, zbrodnia, kłamstwo, fałsz, fałsz. Ty kłamiesz!

MASKA 13
!!

KONRAD
Jakże ty, człowieku, myślisz o sobie! O swojej duszy!

MASKA 13
?

KONRAD
Ty nie rozumiesz jednego wyrazu. Nic, nic, nic.

MASKA 13
?

KONRAD
O, ta głowa - o, to serce - o, ta pierś - o, to ramię - oczy - usta - głos!

MASKA 13
?

KONRAD
Cha cha cha cha! Bierz kruż! Do studni, do studni; dalej, precz; pleć, pleć; noś tę wodę, lej potoki, kaskady, pluskaj! Bierz kruż, dalej!

MASKA 13
???

KONRAD
Danaidy! Danaidy!

- - - - - - - - - - - - - -

Zapada właśnie pod podłogą;
już nowa sunie z miną srogą.

KONRAD
My mamy za wiele poczucia solidarności narodowej.

MASKA 14
?

KONRAD
I tym nas oszukują, że my powinniśmy mieć to poczucie solidarności narodowej.

MASKA 14
?

KONRAD
Bo wszędzie są złodzieje i rozbójce, i oszusty. I gorsi, i lepsi.

MASKA 14
No tak, tak.

KONRAD
A mimo to żyją jako kompleks ludzi, pod jednym tytułem.

MASKA 14
No tak, tak.

KONRAD
A nam z okazji tej właśnie polowy, która jest złą... W nas chcą wmówić, że za to jesteśmy odpowiedzialni i że jesteśmy do niczego.

MASKA 14
Aha.

KONRAD
A cóż nas ta zła część naszego narodu obchodzi?

MASKA 14
Aha. - Oczywiście nic.

KONRAD
No więc?

MASKA 14
No więc...

KONRAD
No więc nie powinniśmy żyć solidarnie ze sobą.

MASKA 14
Ze sobą. - Tak.

KONRAD
No, to znaczy, że my... (zamyśla się)... że my przecież nie możemy być... - (urywa)... Że oczywiście człowiek słaby, który jest bierny, ulega; - bo tak być miało - i tak by było zawsze.

MASKA 14
Tak.

KONRAD
Ale to nie znaczy, że naród ulega.

MASKA 14
Tak - no tak.

KONRAD
Więc my tracimy przez to, że wyrabiamy niepotrzebnie w tylu ludziach poczucie narodowości, a oni, nie mając charakteru, nie wiedzą, co z tym począć, i kapitulują.

MASKA 14
Aha.

KONRAD
Ale za nich nie może być odpowiedzialny naród. Oni nie są narodem.

MASKA 14
Tak, oni nie są narodem.

KONRAD
Niepotrzebnie wyrabiamy poczucie narodowości i solidarności z lichą częścią naszego narodu. Jest to rzeczą złą i niepotrzebną.

MASKA 14
Tak.

KONRAD
Bo my zawsze będziemy mieć do usług i do rozporządzenia tę lichą część naszego narodu.

MASKA 14
Tak.

KONRAD
A oczywiście tym bardziej i lepiej, gdy ona będzie w naszych rękach.

MASKA 14
Ha! w naszych rękach!

KONRAD
Tak jest, w naszych rękach! Powinniśmy mieć wszystko w naszych. Tak, jak inni.

MASKA 14
?

KONRAD
A będziemy co najmniej tacy, jak inni.

MASKA 14
A!

- - - - - - - - - - - -

Co tylko wpadła poza ściany,
już nowy idzie druh kłamany:

MASKA 15
Przejmuje mnie ta bezdenna głębokość myśli, ta głębia ducha, idącego ku odkupieniu przez mękę i ból.

KONRAD
To nie to.

MASKA 15
Ta, że tak powiem, Chrystusowość.

KONRAD
Chrystusowość!

MASKA 15
Ta Chrystusowość posłannicza, ta idea męki krzyżowej i odkupienie przez mękę.

KONRAD
Tam w niebie, w które, notabene, nie wierzysz.

MASKA 15
?

KONRAD
Na co mamy być Chrystusem narodów, wyłącznie na mękę i krzyż, i dla cudzego zysku?

MASKA 15
?

KONRAD
Dla cudzego zysku i wyzysku tych, którzy nie będą Chrystusami narodów, a...

MASKA 15
Obrażasz swój naród.

KONRAD
Chcę go zasłonić przed oszustami.

MASKA 15
?

KONRAD
Zasłonię go przed oszustami, tymi, co mu kradną duszę za cenę rzeczy nieuchwytnych. Co mu odbierają dumę i każą się pokorzyć; tymi, co mu odbierają pychę i każą się kajać w prochu upodlenia i żebrać. Przed tymi chcę naród mój ocalić, co każą mu jak żebrakowi skomleć i jęczeć - - jemu, bogaczowi...

MASKA 15
?

KONRAD
Jemu, który jest bogaczem takim samym, jak każdy inny.

MASKA 15
?

KONRAD
Wszak każdy naród co innego niż państwo. Naród ma jedynie prawo być jako PAŃSTWO. A państwo zaś jest w stanie pomieścić wszystkich, jakichkolwiek, we wspólnej gminie.

MASKA 15
? - Więc...

KONRAD
Ale cóż to ciebie obchodzi?

MASKA 15
?

KONRAD
Ja nie chcę, abyś ty się tym interesował, to jest: opiekował. Ja chcę, żeby te rzeczy były tobie narzucone i żebyś ty wobec nich stał się niczym.

MASKA 15
?

KONRAD
Wobec rzeczy bezwzględnych, które idą same ze się. Same z siebie.

MASKA 15
A!

- - - - - - - - - - - - - - - -

(Maska znika, Konrad zostaje sam).

KONRAD
Tak, tak, tak: SZTUKA MI NIE WYSTARCZA. Tak, tak.... przychodzę do przekonania ..................

(tejże chwili spostrzega, że scena cała zapełnia się postaciami, które czołgają około niego, szpiegując myśli jego) że... że... (symuluje, kończąc) milczenie jest złote.

(Kładzie palec na ustach).

- - - - - - - - - - - - - - - - -

(W miarę stów Konrada, maski się oddalają; w głębi sceny pozostała tylko jedna).

Wolny! wolny! Ja tu ogłaszam się wolny i nikt ducha mego skrępować nie zdoła. Nikt! Dałem, tego przykłady, nim doszedłem do tego sam. Mogą mię stemplować markami, jakimi kto chce, i znaczki na mnie nakładać pocztowe, jakie kto chce. I jacy tam będą
oszuści, mogą w moich kieszeniach ręce płukać, mogą mię kraść i brać z moich skrzyń i komór, z moich pól i moich lasów, i zbóż, i warzyw. Ja jestem wolny, wolny, wolny! I nie dosięgnie mnie nikt, bo jestem tak daleki, tak niedościgniony, jak Nieśmiertelność, gdzie Śmierć sama przebiega i wielkimi skrzydłami nad światem wieje. Gońcie mnie, wy bez skrzydeł i wy ze skrzydłami, larwy piekieł, wy Erynie! Nie dościgniecie mnie już Orestesem, którym ukląkł u ołtarza i któremu Bóg promienia swego użyczył. Rozumiesz! Rozświetlał mi
w głowie Bóg, Apollo-Chrystus, i Erynie przechodzą mimo. Wiesz ty, co to znaczy, że ja: jestem wyzwolon?

MASKA 16
A my - ?

KONRAD
Że wy jesteście wyzwoleni. Męka Orestesa przeszła nad całą ziemią mykeńską. Zbrodnia Atrydów nad całym ciążyła miastem. A zwolony Orestes dał ziemi swojej uwolnienie od klątwy.

MASKA 16
Uwolnienie od klątwy!

KONRAD
Jestem wolny od klątwy!

MASKA 16
Chcesz być wolny!

KONRAD
- - Więc jest klątwa, która ciąży...? Jest, jest... Jaka? gdzie? Kto? Kto ją zdejmie?

MASKA 16
Orestes.

KONRAD
Orestes! Ja! - A ja jestem wolny!

MASKA 16
Nie jesteś wolny.

KONRAD
Nie?! - Więc one... przyjdą, przyjdą... Erynie! Ty wiesz - ? Ty sobie nie zdajesz sprawy z tego, co ty mówisz. Ty nie rozumiesz wszelkich konsekwencji artystycznych. Ty nie wiesz nic więcej nad kilka słów... a każde z nich decyduje o moim życiu.

MASKA 16
Przyzwyczaiłeś się wszystko kłaść na jedną kartę.

KONRAD
Gdybym kładł!

MASKA 16
No więc...

KONRAD
A czego ty chcesz po mnie?! Gry?

MASKA 16
Odwagi.

KONRAD
A ty?

MASKA 16
Ot, widzisz, odwołujesz się wciąż do mnie. Gdzież ta samoistność?

KONRAD
A ty się wciąż zwracasz do mnie; nawet ci się o samoistności nie śni.

MASKA 16
A tobie się śni o samoistności. Ja zaś ją w tobie widzę z daleka.

KONRAD
A ja - ?

MASKA 16
A ty jesteś, przez którego płynie strumień piękności...

KONRAD
Aha! Tak. Strumień ma płynąć z mego serca, czysta krew. - Jeno krew żeby była czysta... A wy z niej pijcie.

MASKA 16
Jacy "wy"?

KONRAD
Wszystko to, co nie jest mną.

MASKA 16
Możesz to uważać za swoje przeznaczenie.

KONRAD
Przeznaczenie. Już się z nim zetknąłem i - - nie wiem nic.

MASKA 16
Nie chcesz wiedzieć.

KONRAD
Nie chcę wiedzieć.

MASKA 16
No, to zrozum, że inni tak samo: nie chcą wiedzieć tej odrobiny, tego trochę, co wiedzieć mogą i czego się domyślają, bo...

KONRAD
Bo...

MASKA 16
Bo się boją.

KONRAD
Czego?

MASKA 16
Zrozumienia.

KONRAD
Więc zrozumienie jest najstraszniejszym - -

MASKA 16
Nie. Ale jest początkiem lęku... O tym wiesz.

KONRAD
O tym wiem.

MASKA 16
I już nigdy spokoju...

KONRAD
I już nigdy spokoju.

MASKA 16
Więc jesteśmy sobie mniej więcej równi.

KONRAD
Więc sądzę, skłonny jestem sądzić, że obaj jesteśmy: mniej więcej.

MASKA 16
Gotów jestem poniżyć siebie, byle poniżyć innych.

KONRAD
Więc jednak przypuszczasz, że na pewnej wyżynie stoję.

MASKA 16
O ile nie stajesz na tej, którą ci budują.

KONRAD
Więc i nie to. - Ale znów wracam do mego sposobu myślenia: że istnieje bezwzględna klasyfikacja poza tą moją i poza tą innych i że ta jest sama ze się.

MASKA 16
Z ducha?

KONRAD
Z ducha! I że każdy czuje lub kiedyś wymiarkuje: jaki duchem jest, i skrzydła rozwinie, jeśli skrzydła poczuje, i wzięci, jeśli mu się wznosić wolno, i uleci, gdy mu to znaczono.

MASKA 16
Aha. Orle loty. A cóż to ma być? Czy tylko retoryka i tylko literatura?

KONRAD
Sztuka.

MASKA 16
Czy tylko sztuka?

KONRAD
Cóż może być innego?

MASKA 16
A z tego widzę: żeś tylko artysta.

KONRAD
A! z tego nareszcie widzisz, żem artysta.

MASKA 16
Aha.

KONRAD
Aha. Więc znów różnica między nami.

MASKA 16
Przepaść!

KONRAD
Przepaść. -

MASKA 16
Któryż z nas zechce skoczyć - ?

KONRAD
Dlaczego? Po co?

MASKA 16
Bo przepaść, przed którą się stoi, ciągnie!

KONRAD
Chimera?!

MASKA 16
Chimera.

KONRAD
A to ty jesteś chimera. I już teraz cię rozumiem, rozumiem. Ty jesteś tym duchem-pegazem, który nosisz mego ducha ponad przepaściami - poprzez ugory, puszcze,lasy.

MASKA 16
Albo prościej...

KONRAD
Albo prościej:

MASKA 16
Ja dla ciebie nie istnieję wcale, o ile nie wynajdziesz na mnie figury i pozy artystycznej.

KONRAD
Dźwigam cię.

MASKA 16
Przystrajasz mnie. Wdziewasz na mnie larwę marmuru, larwę sztuki - jaką chcesz, i mnie dusisz, mnie dławisz, zabijasz.

KONRAD
Więc jesteś niczym.

MASKA 16
Nie jestem tak łatwo uchwytny.

KONRAD
Otośmy równi.

MASKA 16
A teraz skwapliwie wyciągasz ku mnie rękę, gdy się otaczam tajemniczością. Bo tę tajemnicę chcesz ze mnie wyciągnąć.

KONRAD
Masz ją. Miej i idź z nią lub zostań. Uznam ją i będę ją szanował. Zgadnę ją sam, jeśli jest. A że jest, o tym wiem mimo ciebie - z logiki założenia, z logiki artyzmu. I teraz oto uważ, że odkryłem tobie część rzeczy, którym nie przypatrywałeś się wprzód.

MASKA 16
No tak. - Ale to znaczy...

KONRAD
Co?

MASKA 16
Myślenie.

KONRAD
Dla mnie myślenie jest powietrzem.

MASKA 16
Do lotu!

KONRAD
Do lotu!

MASKA 16
Więc ty duch lotny.

KONRAD
Rozwinąć skrzydła - lecieć w lot,
jak orli lotny duch,
nad skały, paście, lasy,
w tęczowe krasy chmur,
jak lotny puch.
Do nieśmiertelnych złotych wrót.

. . . . . . . . . . . . . .

Ach, wiecznie tam,
gdzie nie dolata nikt,
lecieć tęsknosć mię zmusza,
gdzie w raj. ten obiecany
przykują mnie kajdany.

MASKA 16
A jakież to kajdany?

KONRAD
DUSZA.

- - - - - - - - - - - - - - - -

Przepadła poza ścianą a boku;
już nowa dotrzymuje kroku,
już nowa koło niego krąży,
śledząc, gdzie Konrad myślą dąży.

KONRAD
Co mnie obchodzi przede wszystkim mój naród? Co mnie obchodzi jego historia i jego plotki? Tak, plotki. Bo ostatecznie wszystko, co wam daje wasza poezja, jest plotką, z którą się nie walczy. Poezje uważają u was jako półprawdy, jako rzecz, w którą się nie wierzy, której się nie ufa, na której się nie polega. Poezja zaś jest artyzmem. Zaś artyzm ma swoją logikę i nieodwołalność i jest całą prawdą, jeśli jest. Inna zaś prawda jest niepotrzebną.

MASKA 17
Odbiegasz, od czegoś zaczął.

KONRAD
Nie odbiegam od niczego, zwłaszcza od tego, com zaczął, jeśli mysi moją snuję logicznie właśnie z tego, com zaczynał.

MASKA 17
Mówiłeś o narodzie.

KONRAD
Nie obchodzi mnie nic wasz naród, bo ten wasz naród nie jest waszym narodem. Zgoda wasza i zgodność wasza jest już dla was niedościgłą, więc stąd uznajecie ją tak skwapliwie w tej waszej poezji. Na co wam zgoda potrzebna? Jedynie niezgoda z was co jeszcze wytwarza, z was, którzy jesteście niczym, niczym, niczym.

MASKA 17
To przykre.

KONRAD
To tylko przykre? To śmierć dla inteligentnego człowieka! A dla was to tylko przykre. Powinniście mnie zabić, zabić. A wy westchniecie, że to przykre.

MASKA 17
Zabijasz się sam.

KONRAD
Zabijam się sam. Ale i to wszystko będzie za późno. Świadomość przyszła już wprzódy - wprzódy. A kto mi ją odbierze?!

MASKA 17
Nie ja.

KONRAD
Nie ty. - Nikt. Świadomość ta jest artystyczna, logiczna w swoim artyzmie i nieodwołalna. Jest sama ze siebie. Ja ją tylko odkrywam. Ja tylko ją poznaję, tę, co jest, ją: TAJEMNICĘ. Ją niezgadnioną, ją wielką.

MASKA 17
Kto to ma do siebie brać?

KONRAD
Kto? Nikt. Najlepiej nikt. A przede wszystkim niech nie bierze ten, kto się nie poczuwa do niczego i jest spokojny.

MASKA 17
Takich nie ma.

KONRAD
A właśnie, że takich nie ma. Wszyscy są czujący, czujący, wiedzący. Już ich widzę, już ich znam. Wszyscy są przewidujący, zgadują, poznali, pogłębili duszę narodową i już ją wzięli dla siebie, już ona ich i dla nich. Niech żyje partia.

MASKA 17
Dopiero mówiłeś przeciw partii.

KONRAD
A cóż ty myślisz, że ja nie jestem partią?

MASKA 17
A więc reprezentujesz ją sam jeden.

KONRAD
Nie - i tak.

MASKA 17
I to nazywasz logiczne.

KONRAD
Następstwo rzeczy jest logiczne - i to jest ode mnie niezależne. Ja je odkrywam. Ja je tropię. I nieraz jasnowidzę. I wtedy przerażam się jego bezwzględnością artystyczną: pięknem, które równocześnie czuję. - A ci, co za tym idą, co ją tworzą, ci nie widzą nic dalej.

MASKA 17
Tak ci się zdaje.

KONRAD
A właśnie dlatego, że myślą, że tak mnie się zdaje.

MASKA 17
No, więc komuż?

KONRAD
Mnie się zdaje...? Nie mnie, nie mnie. Ale tak jest, tak jest poza mną i poza wami - że to są naukowe pewniki, to co w artyzmie i poezji odkrywam. A naukowe pewniki wszak dla was są istotne? - - Że mniejsza o to, czym jestem ja i co się ze mną stanie lub z moimi dziełami, ale że ten mój każdy krok, to jest krok ku...

MASKA 17
Śmierci?!!

KONRAD
................Tak.

- - - - - - - - - - - - - - - - - -

Zaledwo za nią drzwi zapadną,
gdy nowa weszła z miną składną.

KONRAD
Co jakie parę staj lat... co wiek, co... zjawia się człowiek, który nie może znieść tego, co jest.

MASKA 18
Czego?

KONRAD
Niewoli.

MASKA 18
Niewoli narodu.

KONRAD
Nie. - Niewoli narodowości.

MASKA 18
Co?!

KONRAD
Niewoli narodowości. Wy chcecie ze mnie uczynić niewolnika.

MASKA 18
Czego?

KONRAD
Patriotyzmu.

MASKA 18
Ha!?

KONRAD Dlaczego wy macie poczucie niewoli i poddania, i uległości, a ja nie? Dlaczego wy czujecie się poddani i w jarzmie, a ja nie? Czy wy nie macie duszy?

MASKA 18
Ha!?

KONRAD
Czy wy nie macie duszy? Nie wiecie, co to jest dusza, siłą, która jest tym, czym chce, i nie jest tym, czym nie chce. Dusza, która jest nieśmiertelna i pochodzi od Boga, a wy mówicie, że ją znacie, i zatracacie jej boskość, zatrzymując ambicję, a Jej nie macie. Nią nie jesteście. Bo mieć ją i nie być nią: to nielogiczne. Wy śpicie. Jesteście podobni ludziom, co śpią: ludziom, których duch błądzi, a tylko ciało ciepłem dycha. Wy śpicie.

MASKA 18
A na cóż mamy się budzić? do czego?

KONRAD
Prawda. Po cóż się macie budzić? Wy jesteście ciałem, które decha, które wdecha powietrze i wchłania napoje i jadło; ciałem, które płodzi i rozwija się, i gnije. Tu wasz kres. Wy nie zdolni więcej. Cóż wy byście więcej mieli czynić? Czy czynić, czy działać, czy chcieć, czy tworzyć - ? Do tworzenia trzeba artyzmu. Artyzm nie może być utylitarny, bo jest niezależny od waszego bytu. Rzecz nie do osiągnięcia dla was. Więc śpijcie.

MASKA 18
Tymczasem widzę, że zasypiasz przede wszystkim ty. Bo to, co ty mówisz, to jest senność, to jest spanie, ale to śpisz ty.

KONRAD
A wy?

MASKA 18
My nie jesteśmy obowiązani do niczego, bo my nie jesteśmy artyści.

KONRAD
Co jakiś czas zsyła Bóg człowieka jasnowidzącego.

MASKA 18
No to mów, co widzisz - ?

KONRAD
.....Poczekaj, poczekaj, poczekaj. - To musi mieć formę artystyczną..... ha..... tak..... tak..... - formę nieodwołalną, artystyczną, formę nieodwołalnego piękna, przed którym nie ostoi się nic, które jak młot walić będzie i przed którym wszystko polęże.

MASKA 18
Uderz w ten ton.

KONRAD
Cicho. - - Już słyszę głos. Tym wołaniem, tym czynem zwyciężę. Uderzyć-że w ten dzwon?

MASKA 18
Uderz we wielki dzwon.

KONRAD
Zatem sztuka. Wysoki artyzm sztuki. Tragedia! Najszczytniejsza sztuka ma mówić i swoje DRAMATIS PERSONAE wyprowadzić. Ma więc wyjść polska Antygona i polski Edyp i mają żegnać słońce i żegnać światło, pozdrowienie śląc mu od ust klnących. I żądać ma Antygona, aby jej było wolno grześć brata i żalić się jego wczesnej śmierci, i uczcić mlekiem i miodem, jak przystało czcić umarłych, i ma swego mimo straże dokonać.

MASKA 18
I ma swego dokonać.

KONRAD
I ma wyjść Edyp i bluźnić Bogu, że go dosiągł i że go pchnął w nędzę, i że dał mu świetność, i że dał mu nędzy świadomość, która mu była Śmiercią.

MASKA 18
Świadomość, która mu była Śmiercią.

KONRAD
Alboż my nie mamy tego samego. I tego Edypa, i tej Antygony? Nie jesteśmyż my tą silą ducha onych przejęci?

MASKA 18
A więc wracasz do narodu.

KONRAD
Wracam do nieśmiertelności.

MASKA 18
Tak?! - ?!

KONRAD
Nieśmiertelność czuję.....

MASKA 18
To już raz było powiedziane.

KONRAD
Może - tak - wiem. Tejże chwili już wiem, ale dla was znów to jest przypomnienie i już znów myśl się dla was gubi, bo nie widzicie myśli, ale człowieka. Tak jest, dotąd nie widzicie myśli mojej, tylko mnie, a nie o mnie chodzi. Przeszkodziłeś mi.

MASKA 18
Przeszkodziłem, ale to nie ja.

KONRAD
To ty. Bo do tych, którzy powtarzają cudze, należysz ty, nie ja, który cudze przeżywam.

MASKA 18
Jakże to przeżyć takie słowo, jak: nieśmiertelność.

KONRAD
To go nie powtarzaj!

MASKA 18
Kiedy to piękne i to jest prawie tyle trochę piękna, które naprawdę powtarzać lubię.

KONRAD
Adie!
. . . . . . . . . . . . . .

MASKA 18
W każdym razie przyznasz, żem ci mocno dopomógł odpowiedziami do rozumowania.

KONRAD
Szedłem ja, nie ty.

MASKA 18
I ja właśnie li tylko tego chcę, żebyś ty szedł, nie ja.

KONRAD
Ale ty nie wiesz, gdzie ja idę.

MASKA 18
Bo to mnie nie obchodzi.

KONRAD
A?!

MASKA 18
A tak, bo to mnie nie obchodzi, gdzie ty idziesz? Mnie obchodzi: gdzie idzie naród. Mnie nie obchodzi, gdzie ja idę. Ja się nad tym nie namyślam i nie zastanawiam: co jest osią działania myślowego u ciebie. Ja się nad tym nie zatrzymuję. Porównuję się tylko z tobą, kiedy wywodów twoich słucham, i badam: gdzie dąży naród?

KONRAD
Ty? - Co! Ty?!

MASKA 18
Ja obserwuję naród. Ja jestem obserwator. A ty...

KONRAD
A ja tym żyję!!

MASKA 18
I to cała różnica.

KONRAD
Niemała.

MASKA 18
Cóż lepsze?

KONRAD
Więc jak to? Jak to? Ty jesteś obserwatorem narodu?

MASKA 18
Na przykład na tobie.

KONRAD
Na przykład na mnie.....

MASKA 18
Adie!

- - - - - - - - -

Przepadła; jużci nowa wkracza
i sieć domysłów swych roztacza.

MASKA 19
Myślisz, że my jesteśmy przeciw Polsce.

KONRAD
Ja nie myślę o Polsce.

MASKA 19
O czym myślisz?

KONRAD
Do mnie należy moja mysi i myśli mojej nowina i niespodzianki, a wy mnie nie stawiajcie płotów, ogrodzeń, sieci żelaznych - nie mówcie mi na każdym kroku, że to klatka!

MASKA 19
Ha, jeśli ją czujesz.

KONRAD
Ja jej nie czuję.

MASKA 19
W takim razie nie rozumiemy twoich poglądów.

KONRAD
Ja wam ich nie wyjawię.

MASKA 19
Więc są tajne.

KONRAD
Nie mam żadnych tajemnic, ani swoich, ani cudzych.

MASKA 19
Toś szczęśliwy.

KONRAD
Ani się nie chcę stroić w urok i piękno i poezję tajemnicy.

MASKA 19
Więc jest - tylko odzierasz ją z szat poezji.

KONRAD
Więc jest... tylko nazywa się: wola, a ubrana w szaty poezji nazywa się: niewola. I oto to, do czego chcesz mnie przymusić.

MASKA 19
Nie wiedziałem, że mam tyle mocy.

KONRAD
Nie wiedziałeś, że mam tyle odporności.

MASKA 19
No, ale wróćmy do - - rzeczowo. - My ofiarujemy ci wspólność pracy.

KONRAD
Teraz już nic - już nic.

MASKA 19
Zrywasz.

KONRAD
Nie. Nie zrywam.

MASKA 19
Cofasz się.

KONRAD
Nie.

MASKA 19
Więc co? Kpisz?

KONRAD
Nie.

MASKA 19
Brutalnym chcesz być.

KONRAD
Nie.

MASKA 19
Więc my...

KONRAD
Was nie ma.

MASKA 19
Co?

KONRAD
Was nie ma już. Wyście stracili swoją egzystencję. Nie widzę was.

MASKA 19
Stajesz się wyraźniejszy.

KONRAD
Przestaliście istnieć już.

MASKA 19
Skazujesz nas na śmierć.

KONRAD
Wyście pomarli. Trupy i upiory. Nędza duszy!

MASKA 19

Tyś bogacz.

KONRAD
I przyszliście mnie kraść.

MASKA 19
To jest idea. Napisz to jako artykuł.

KONRAD
Bo ty chcesz tę ideę oświetlić po swojemu.

MASKA 19
My nie zmienimy jednego słowa.

KONRAD
A! Umiecie uszanować. Nie chodzi wam o słowa, ale o czyny. Chcecie zmienić opinię o mnie, a do tego macie środki.

MASKA 19
A więc widzisz, że jesteśmy i że mamy egzystencję.

KONRAD
To nie jest egzystencja, ta wasza. - Wy jesteście zależni od lampy, około której latacie jak ćmy, prosząc i ćmiąc światło. Nie wiecie, kto lampę trzyma.

MASKA 19
Ty wiesz - ?

KONRAD
Ja wiem. Lampę trzyma człowiek ślepy i nazywa się: przeznaczenie.

MASKA 19
Bah!

KONRAD
A na lampę dmuchnąć mogę ja i wtenczas co...?

MASKA 19
Wtenczas...

KONRAD
A! nie chcesz dokończyć. Ćmy widzę w ciemności.

MASKA 19
Jak wieszcze. -
Czy zechcesz lampę naszą wspólną zagasić?

KONRAD
Dajmy pokój alegorii i temu, co ja chcę..... Ujrzycie inne światło, ja wam nawet pokażę drogę... Ale wam dobiec nie starczy sił i skrzydła opadną wam w zimnie w pół drogi. Spadniecie w noc, zziębłe, strudzone ćmy, motyle, krasy pył... Jeszcze, jeszcze... do rana...

MASKA 19
Co... ty... mówisz - ?

KONRAD
Aż świt...

MASKA 19
Ach, tak... ciebie to męczy.

KONRAD
Ach, to mnie męczy... że liryzuję was i siebie, i was, i wszystko, i wszystko.

MASKA 19
Patrzysz przez pryzmat poezji.

KONRAD
Czyli, mówisz, że patrzę przez pryzmat frazesu.

MASKA 19
Sztuki!

KONRAD
Ty nie rozumiesz Sztuki.

MASKA 19
Ależ ja rozumiem sztukę i wiem, że to nie frazes.

KONRAD
Ani fałsz.

MASKA 19
?

KONRAD
A! ty właśnie sztukę uważasz za fałsz.

MASKA 19
Tu ja uznam za konieczne otoczyć się tajemniczością.

KONRAD
Lubisz "wymianę myśli".

MASKA 19
To tak rzadkie.

KONRAD
I chciałbyś, żebym się wypowiedział.

MASKA 19
To niełatwe zadanie.

KONRAD
I ja sam w twoich oczach winienem się popisać.

MASKA 19
Nie jesteś próżnym.

KONRAD
Jestem.

MASKA 19
Pozwolisz, że sam sądzić cię będę.

KONRAD
... - To zbacza i nie tędy chodzi moja myśl, i cokolwiek w tym sensie słyszę, nie słyszę właśnie wcale zupełnie. Jestem głuchy na wszystko, co dotyczy mnie. Nie słyszę nic, cokolwiek kto mówi. Ja mam swój sąd własny. A zdobyć go było mi bardzo ciężko. I to jest cała moja siła.

MASKA 19
I to jest cała twoja siła. Dajemy ci pole. Może ją zużytkujesz?

KONRAD
Ja jej nie myślę zużytkowywać.

MASKA 19
Ale... to niepodobna, aby nie-miała...

KONRAD
Wybuchnąć!

MASKA 19
A? - Wybuchnąć.

KONRAD
Nie chcę nic, nic - nic... nikogo, żadnych stronnictw, żadnych idei, one wszystkie upadły - muszą upaść, żadnych ludzi, osobistości; oni wszyscy muszą upaść, upadną. Chcę... żeby w letni dzień, w upalny letni dzień.....
Chcę, żeby w letni dzień,
w upalny letni dzień
przede mną zżęto żytni łan,
dzwoniących sierpów słyszeć szmer
i świerszczów szept, i szum,
i żeby w oczach mych
koszono kąkol w snopie zbóż.

Chcę widzieć, słyszeć w skwarny dzień
czas kośby dobrych ziół i złych
i jak od płowych zżętych pól
ptactwo się podnosi na żer.

MASKA 19
Nasze jutro - ?

KONRAD
- Nie. - - -
Chcę patrzeć, słyszeć, jaki gwar
zielonych złotych much;
chcę widzieć, słyszeć, tężyć słuch,
jak z kwiatów spada kwietny puch,
jak lęk i groza kosi łan,
wśród ciszy pól i gór,
w słonecznym blasku złotych chmur,
na chleb na przyszły rok.

Chcę patrzeć, patrzeć, tężyć wzrok...
i potrącać mogiłę co krok.

MASKA 19
Nie rozumiem cię... ty przecie mówisz o Polsce! Ty myślisz o Polsce!

KONRAD
Tak? - - - Nie. - -

Chcę pójść w zaciszny, gęsty bór
za skłony sinych gór
i patrzeć po konarach drzew:
od których, z jakich stron
słonecznych żarów wionie wiew,
jak krąży w drzewach żywny sok...
i które padną za rok...
i że niczyich rąk nie zbroczy krew.

MASKA 19
Ty myślisz o Polsce! To widoczne!

KONRAD
Tak? . . . . . . . . . . . . . . .

- - - - - - - - - - - - - - -

Poszła i właśnie wchodzi nowy
druh nieodstępny Konradowy.

KONRAD
Przyznasz mi, że my z coraz większą mówimy rezerwą o wszystkim.

MASKA 20
My może coraz mniej wiemy.

KONRAD
Rzeczy wspólnych. A czy w ogóle te, które uważaliśmy za wspólne, były zdolne powołać wspólność?

MASKA 20
Jak? jak?

KONRAD
Czyśmy właściwie mieli jakie rzeczy wspólne? Chyba akcesoria i godła.

MASKA 20
Tak, akcesoria i godła. Dziś nie znaczące nic.

KONRAD
Dziś tylko poetyczne.

MASKA 20
Tak..... A... Czyli że...

KONRAD
Czyli że te rzeczy, które my mamy za poetyczne i które nam są wspólne, są nam przeszkodą w zbliżeniu się, bo urastają do potęgi widma, które wzbrania wstępu do Raju.

MASKA 20
Anioła.

KONRAD
Archanioła.

MASKA 20
Archanioła!

KONRAD
Który mówi: Będziesz za grzechy twoje dawne spełnione pokutował. Jak wiele było twojej chwały i sławy, tyle oddasz męki i bólu.

MASKA 20
I to jest fałsz.

KONRAD
I to jest fałsz. A to jest sprawiedliwość poezji.

MASKA 20
Więc czegóż mamy się wyzbyć?

KONRAD
Poezji.

MASKA 20
Poezji! ?

KONRAD
Tutaj zacznie się nasza siła.

MASKA 20
Więc możemy mieć siłę.

KONRAD
Więc ty jej nie czujesz, mimo poezji. Czyś ją ty może czuł przez poezję? Ale nie, to był upór - i tylko wobec siebie siła. Ale ta siła wobec drugich, to nie może być poezja.

MASKA 20
Więc co?

KONRAD
Wola.

MASKA 20
A tak: wola?

KONRAD
To, czego chcę, żądam, musi być. Trzeba umieć żądać i wiedzieć, czego żądać.

MASKA 20
Od kogo?

KONRAD
I trzeba wiedzieć, że jeśli są rzeczy, które ode mnie zależeć powinny, to grzechem jest pytać się o nie innych i żądać ich od innych.

MASKA 20
Zapewne, że wiele naszej słabości, niemocy leży tu, na tej ścieżce, gdzie wiodą rozstajne drogi od tego kamienia. Oto brak świadomości, co moje...

KONRAD
I do czego ja mam prawo.

MASKA 20
Prawo.

KONRAD
I nie to prawo przez kogokolwiek nadawane i uznawane; - ale przez to prawo, które poza prawami takimi jest bezwzględnie i którego z niczyjego poczucia wyrugować nie można niczym, żadnym słowem ani rozkazem.

MASKA 20
Więc byłoby to prawo boskie.

KONRAD
Prawo ciężkości myśli i uczucia.

MASKA 20
Uczucia...

KONRAD
Albo lepiej: prawo ciążenia myśli.

MASKA 20
Matematyka i statyka myśli?

KONRAD
A tak - tak. Jak jest matematyka i statyka obrotów i pędu światów, a więc i naszego - tak jest matematyka i statyka myśli.

MASKA 20
Tak. - Hm. - Tak. - Czyli że, czyli że:

KONRAD
Czyli że.....

MASKA 20
(odchodzi)

- - - - - - - - - - - - - -- - -

Już nowa - ledwo tamta pada -
znów nieodstępna od Konrada.

KONRAD
Oto uszlachetniłem moją myśl.

MASKA 21
?

KONRAD
I budować poczynam wszystko z rzeczy lotnej jak słowo i lotniejszej niż puch. Budować wielki poczynam gmach, pałac, miasto. Jeruzalem buduję nową, li za zmysłem oczu i za słuchaniem idąc.

MASKA 21
?

KONRAD
I nie obrażę niczym uczuć sąsiada, i oka bliźniego nie obrażę - a nasycę serce moje i zmysły moje wszystkie nasycę.

MASKA 21
?!

KONRAD
Oto buduję Polskę!

MASKA 21
?!

KONRAD
Na obłok ten patrzę, biegnący skłonem ogromnym, i powitanie mu posyłam braterskie. Mój ci jest poskłonie, po ogromach płynący. Własnością jest moją i rzeczą, której zasię kupić nie może ode mnie sąsiad mój ani brat, ani złodziej wydrzeć i zagrabić.

MASKA 21
?

- - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Znikła; już inna jest i bada
niepokojącą mysi Konrada.

KONRAD
Oto na co patrzę, gdy Noc zapadła, i co czynię...

MASKA 22
-- ?

KONRAD
Oto przypatruję się drobnym zdarzeniom i żyję tym życiem nieustawnych tragedii drobnoustrojów.

MASKA 22
Drobnoustrojów ?

KONRAD
A tak. Tworów małych, które gromadą idą, ale które wcale gromadą nie są i które giną pojedynczo.

MASKA 22
!

KONRAD
Każdy ten twór ginie samodzielnie.

MASKA 22
!

KONRAD
A ja zamierzyłem patrzeć na ten ciąg nieprzerwany dramatów.

MASKA 22
? - - - - -

Powoli inne maski włażą.
Weszły, ruch każdy jego ważą.
Za jego gestem się pochylą
i tak nad ziemią krótką chwilą
patrzą się, każdy zaczajony,
co znaczy gest nie domówiony?

KONRAD

Oto gdy noc naszła już domostwo moje - w izbie zastawiam misę cynową, pięknie brzęczącą; - misę tę pełnię napojem słodowym, któren z jęczmionowych ziaren zalewkami się przetwarza - a woń miła napełnia izbę, woń Słowianom ulubionego napoju...

MASKI
?!

KONRAD
I oto zabieram kaganiec, który przytwierdzeń u żeleźca wpojonego w mur, z dala rozświetlał komorę; który rozpraszał był mrok nocy, tej, co pokój i ukojenie niesie śpiącym.

MASKI
!?

KONRAD
A kiedy błyska świt, szary nieledwo świt - niepokojem już serce moje przejęte... i groza się do zmysłów moich ciśnie... i opanowuję po chwili pierwszy zmysł: wstrętu...... Misa cynowa pomieści wszystką nieprawość, która w niej, z pięknie brzęczącego metalu uczynionej, w mej napoju ulubionego Słowianom pełnej...

MASKI
!?!

KONRAD
Scześnie! -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Nagle, gdy Konrad wyrzekł "scześnie",
zajękty dziwno jakby we śnie,
i wpadną nagle do podziemu,
uległe przeznaczeniu swemu.

Tejże chwili zamykają się wszystkie drzwi naokół, które dotychczas siaty otworem, i tworzy się mroczne wnętrze dużego pokoju. Tejże samej chwili otwierają się podwoje środkowej ściany w głębi i widać izbę niewielką mieszkalną i drzewko oświetlone i ustrojone, zawieszone u stropu. Nad kolebką pochylona matka ssać daje pierś dzieciątku i kołysze się w takt nuconej półgłosem kolędy. Aniołowie to obstąpili kolebkę chórem:

KONRAD
Pamiętam, niegdyś wchodziłem
do księdza, do pustelni,
i przystanąłem w sieni.
Pamiętam, gdy pozdrowiłem,
ci czyści i nieskazitelni
pojrzeli ku mnie zdziwieni.

O Boże! pokutę przebyłem
i długie lata tułacze;
dziś jestem we własnym domu
i krzyż na progu znaczę.

Krzyż znaczę Boży nie przeto,
bym na się krzyż przyjmował;
lecz byś mnie. Boże, od męki,
od męki krzyża zachował.

Byś mnie zachował od tego,
coś zasię za mnie przebył;
bym ja był z twoich wiernych,
a niewolnikiem nie był.

Bym ja miał z Ciebie siłę,
jak wierzę w Twoją wiarę,
i żebym się doczekał,
jak miecze ślesz i karę.

Byś to, cos zapowiedział,
dopełnił w moim życiu:
by zeszło światło w nocy
i trysnął zdrój w ukryciu.

By trysło źródło świeże
za laską Mojżeszową
i byś mi wskazał leże
i dach nad moją głową.

Byś zwiódł z wędrówki długiej
mój naród do Wszechmocy!
Byś dal, co mają inni,
GDY PRZYJDZIESZ JAKO DZIECIĘ TEJ NOCY.

Bożego narodzenia
ta noc jest dla nas święta.
Niech idą w zapomnienia
niewoli gnuśne pęta.

Daj nam poczucie siły
i Polskę daj nam żywą,
by słowa się spełniły
nad ziemią tą szczęśliwą.

Jest tyle sił w narodzie,
jest tyle mnogo ludzi;
niechże w nie duch twój wstąpi
i śpiące niech pobudzi.

Niech się królestwo stanie
nie krzyża, lecz zbawienia.
O daj nam, Jezu Panie,
twą Polskę objawienia.

O Boże, wielki Boże,
ty nie znasz nas Polaków;
ty nie wiesz, czym być może
straż polska u twych znaków!

Nie ścierpię już niedoli
ani niewolnej nędzy.
Sam sięgnę lepszej doli
i łeb przygniotę jędzy.

Zwyciężę na tej ziemi,
z tej ziemi PAŃSTWO wskrzeszę.
Synami my twojemi,
błogosław czyn i rzeszę!

- - - - - - -

Gwiazdka zeszła i świeci,
nad kolebką dziecięcą,
nad miłością zabłysła matczyną.
Światło błysło stuleci,
radość nocy tej święcą:
Gwiazda zeszła nad ŚWIĘTĄ RODZINĄ.

Oto dziecię w kolebce,
matka nad nim schylona.
Około niej Anieli?
Domże to mój? Mnie żona?
Któż te słowa mi szepce?:
ta z tobą dolę podzieli.

Koniec memu błąkaniu,
koniec mojej udręce.
W czyimże to szeptaniu?:
z tą ślubem sprzęgniesz ręce...
(Klęka).

HESTIA
(Występuje z izby, gdzie światło. Podwoje izby zamykają się za nią).
Strzegę twoich ócz i twoich rąk,
uchylam od cię mąk,
zdejmuję z czoła znamię trwóg,
byś był jako ten, co nie pamięta,
przez jakie przeszedł ciemnie dróg.

KONRAD
Tyżeś to moja święta?

HESTIA
Na czoło twoje kładę dłoń,
a usta moje nucą śpiew
w tajemnic znaku wieczystych,
byś zbył tę myśli głębną toń,
gadów pełną nieczystych.

KONRAD
Ty ogień mój i krew.
O, czy mi ciebie zseła Bóg?

HESTIA
Ty masz być z Bożych sług.

KONRAD
O, wiem, ty znaczysz drogę posłanniczą.
Za ust twoich wymową,
co płynie żywiczną strugą,
stęsknionym idę słuchem
i przejmuję twe wielkie słowo
duchem,
który przebolał długo.
Ty wiedziesz ku zmartwychwstaniu,
że się moje dni już nagłe liczą,
że już jesteśmy na zaraniu.

HESTIA
Panem będziesz moim i sługą.
Strzec tobie ognia, który palę
rękoma mojemi.
Wziąć tobie topór oburącz
i siąść stróżem u proga.
I nie zwolić ni piędzi ziemi.
Co Bóg rozwiązał - łącz!
Z rozkazu i woli Boga!

KONRAD
Każesz walczyć!?

HESTIA
Znaczę cię kościołem.

KONRAD
Czynisz żagiew!

HESTIA
Płonącym czynięć Aniołem.
Zgromadź mnogie ludy na wiec:
niech siędą społem za stołem
i powiedz im, jak ognia mają strzec,
jak modlić się mają dzieły.
Że jest już czas, by ręce topór jęły
przyspieszyć dni,
Bożymi znaczonych słowy,
by naród wstał na krwawą rzeź.

KONRAD
Płomień około twoje; głowy,
łuna przy twojej twarzy.

HESTIA
Pochodnię weź.

KONRAD
Oczy! gwiazdy płonące!
Świecisz w nocy, jako z płomieni
patrzące żywe słońce!

HESTIA
Pochodnię weź!

KONRAD
(bierze z jej ręki pochodnię płonącą)

A może wy nie wiecie,
co to znaczy pochodnia?
Że ją dałem do ręki kobiecie,
co ogniska-ołtarza strzeże?

wy dziwicie się może,
ze Konrad z jej ręki ją bierze,
że święcić kazała noże,
a noże święcić znaczy: zbrodnia!?

Pochodnia, ogień, światło, żar
świeci i razem spala,
i ciepła razem niesie dar,
i pożarami w gruz obala.

Rozjaśnia, ale niszczy razem;
ogniem żyjącym, zabić zdolna.
Płonąca, jest tą żywiołową siłą,
którą posiada DUSZA WOLNA.

Płonąca, jest tą ducha władzą,
której sile ciało podlega,
potęgą - duchy, gdy się gromadzą,
w niej alfa myśli i omega.

W niewiadomości człowiek żyje,
w niewiadomości błogostawion.
Płomień ten boski kto odkryje,
potępion może być lub zbawion.

Gdy straci żarów świętą siłę,
choćby w ofierze dla narodu,
mniema, że ogniem go ocali - -
dościgną mściwe Erynije,

doścignie Sęp wiecznego głodu:
wieczyście dalej, co jest dalej?
co będzie dalej, za wiek, wieki?
Im bliższy wiedzy, tym daleki,

coraz to dalej bieży, leci:
ogniem się własnym spala - świeci!
To są te gwiazdy, co spadają
w noc. Patrzycie w nie: - - Znikają.

---

AKT TRZECI

W KATEDRZE NA WAWELU

(Za podniesieniem zasłony do aktu trzeciego z głębi sceny słychać rozmowę dwóch osób, znajdujących się w grupie gromady, przy której stoi Geniusz).

GŁOS l
A cóż Konrad?

GŁOS 2
Mam najzupełniej to wrażenie, jak gdyby wśród nas był.

GŁOS l
Jeno nie widzimy go.

GŁOS 2
Owszem widzimy go, chociaż go nie ma. Dowodem rozmowa; czyli że niejako obecną jest jego myśl.

GŁOS l
Dusza.

GŁOS 2
Myśl!

GŁOS l
A jego myśl dalsza? Nie jestże ona potrzebną tu?

GŁOS 2
O tak, jest.

GŁOS l
Ale jego samegoż myśl dalsza, jakiej my się nie możemy spodziewać ani domyślać?

GŁOS 2
Jakaż to myśl?

GŁOS l
Niespodzianka, którą odnośnie do siebie on jeden wnieść może.

GŁOS 2
Ta niepotrzebna. Ta nas nic nie obchodzi. Co ona nas może obchodzić?

GŁOS l
Więc ta nasza obojętność dla niego...

GŁOS 2
Nie, to uświęcenie jego właśnie, uświęcenie - które jego myśli rozwój jemu samemu wyrywa!

GŁOS l
Że on... Cóż z nim się dzieje?

GŁOS 2
Co z nim się dzieje? On sam niknie i ginie, rosnąc w nas.

GŁOS l
Jakże to?

GŁOS 2
Zapala płomienie, przy których gaśnie sam, bo płmieni tych jest ogrom i burza, i płonący las.

GŁOS l
A on zginie w dymie.

GŁOS 2
On zginie tym, co było w nim złego i niepotrzebnego, i dodatkowego.

GŁOS 1
Co?

GŁOS 2
Życie z tym wszystkim, co mamy my.

GŁOS i
Więc my...

GŁOS 2
My musimy pozostać!

GŁOS 1
(czyni maskę i gest zadziwienia).

GŁOS 2
Bo tegoż on żądać me mógł, by nas wyruszyć z posad, by nami zatrząść, nas burzyć.

GŁOS l
Wtenczas żyłby on.

GŁOS 2
Tym, co zbudziło jegoż samego i jemu dało...

GŁOS l
(z maskq i gestem zaciekawienia).

GŁOS 2
Klątwę!

GENIUSZ
(który byt stal przy tej grupie mówiących i słuchał; teraz odwraca się od nich i ku innej grupie się zwraca).

MUZA

Wszystko, czego się tknę,
w mych rękach mrze
i pięknem wtedy mnie niewoli,
gdy kres się zbliża doli
i resztki życia w grze.

Do tęsknej oto lgnę niewoli,
gdy wspominanie Sławy boli,
gdy ogień cały w jednej skrze.

Iskra jedyna, gdy dogasa,
cała jej wtedy widna krasa,
ja wtedy ku piękności drżę.

O Piękno! Duszy tajemnica:
ostatnie chwile skonu,
gdy róż śmiertelny barwi lica
i znika, jak gasnąca świeca,
w półdźwiękach i półszeptach tonu.

Weselcie się! w tej melankolii piękno,
gdy serca smętkiem oddźwiękną,
ja będę wtedy waszą panią,
a wiedzcie, żem jest tą, co wy tęsknicie za nią.

- - - - - - - - - - - - - - - - -

Już Geniusz od niej się oddala, zostawując jej myśl nie skończoną, ku innym idąc, których skala myśli być ma znów podniesioną o ton, więc rękę władnym ruchem wzniósł i już włada nimi: duchem.

KARMAZYN
Zdobędziem się na wielki czyn.

HOŁYSZ
Sumienie ściga moją myśl.

KARMAZYN
Cisnę w naród, co posiąść miał mój syn.

HOŁYSZ
Cha, cha, antyczna broń.

KARMAZYN
Hej, chłopie, bierz tę karabelę.

HOŁYSZ
Hej, chłopie, bierz mój lity pas.

KARMAZYN
Gdy na narodu staniesz czele,
pamiętaj nas, wspominaj nas.

HOŁYSZ
Bądź taki, jacy myśmy byli.

KARMAZYN
Cha cha, wyucz się naszych wad.

HOŁYSZ
Otośmy siłę w tobie odkryli.

KARMAZYN
Bierz karabelę...

HOŁYSZ
Lity pas...

KARMAZYN
Niech cię Najświętsza Panna chroni.
Będzieszli ciekaw, jak masz użyć tej brom?

HOŁYSZ
Cha cha - dłoń dajcie do mej dłoni.

KARMAZYN
Zdobędziem się na wielki czyn!

HOŁYSZ
Nasze biedy posiędą oni.

KARMAZYN
Zabierzcie, co miał wziąć mój syn.
Podajcie ręce - idziem wraz.
Cha cha, gdy niczym nasza rola,
przynajmniej was pociągniem w grób.

Jedneśmy razem żęli pola
i jeden nasz był żywny żłób.
Dziś się nam wspólna rodzi wola,
gdy bierzem na ruinach ślub.

Znaj, mości chamie, co to szabla.
Szabla to jest szlachecka broń.
Siekierą Kain zabił Abla,
więc Bóg "przeklinam" wyrzekł doń.

Zaś szlachcie Bóg dał karabele,
pohańców bić, po pyskach tłuc,
wylecieć na husarii czele,
wszystko oporne zwalić, zmóc.

Mieć Boga w sercu, wy go macie,
możecie kość niezgody wziąć.
Bierz karabele, chamie bracie,
i za pan brat ze szlachtą siądź.

Niech, mościdzieju, Bóg zna pana,
że jesteś cham, sam Bóg to dał,
do herbu biorę dziś acana,
byś ty i Bóg mą łaskę znał.

(Karmazyn i Hołysz biorą karabele ze stołu i rozdają je gromadzie chłopów, którzy stali za ich krzesłami).

Lecz Geniusz, który przy nich stał,
z ręką nad nimi podniesioną,
porzucił byt ich już,
ku innym idąc, innych dusz
władzę w swą biorąc dłoń święconą.

KAZNODZIEJA
Bracia, orzeł zakrył moje oczy,
skrzydłami mię po oczach uderzył.
Mrok przed moimi oczami
i strach we mnie,
jakobym już nie wierzył - ?

Ktoś przede mną, olbrzymi, stanął
i przesłonił jasność mych dróg,
i nie wiem -
li to Szatan czy Bóg - ?

Czy chcecie, bym się z nim zmierzył - ?
Czy będziecie mnie wierni,
gdy ja zachwieję się i padnę u jego nóg,
niewiedzący - ?
Czyli chcecie być z panów myśli, czyli sług !?
Czyli wielcy - czy mierni - ?
Czy wierzycie w to, że Słowo moje
płonącym było zarzewiem,
ja więc ogniem szczerym płonący,
noszę świętych znamię - ?
Czyli że kłamię - ?

- - - - - - - - - - - - - - - - - - -

I Geniusz od nich się oddala,
zostawując ich myśl zawieszoną,
ku innym idąc, których skala
myśli być ma znów podniesioną
o ton, więc rękę władnym ruchem
wzniósł i już włada nimi: duchem.

MÓWCA
O bracia, serce mnie boli.
Niechaj mnie chór wasz okoli.
Podajcie ręce - zimne wasze dłonie.
Myśl, jaka była w nas
i w naszej wspólności...
tonie...

Czy wy czujecie
tę dal nieskończoności,
która przed moim wzrokiem - ?
Podzielę się z wami Słowem:
Oto przeznaczeń wyrokiem,
jak sądzę, widzieć mi dano:
zginiecie.

Radujcie się - widzieć mi dano...
Dłoń się czyjaś nad moje czoło
pochyla...
Czy wstąpił kto w nasze koło...?

I mówię wam, że zaprawdę to chwila
wielka, gdy do was mówię...
Radujcie się, przed moim okiem
dal widzę nieskończoności.
Dusza się moja rozszerza
i płynie, jako cień, we wszechświecie...
Czy wy za nią pójdziecie - ?

- - - - - - - - - - - - - - - - - -

Lecz Geniusz od nich już daleko,
już ku innym się ludziom zbliża,
już swoją je otoczył opieką
i dłoń ku czołu ich poniża;
to znów nią nad nimi zatoczy
szeroki, wielki, pełny ruch
i znów jest władcą wielki Duch.

PRYMAS
Klęczycie u moich stóp, a oto duch mój w męce.
Klęczycie u moich stóp, o bracia moi. Czoło moje pokryła chmura i oto ręka czyjaś przesłania mi oczy. O bracia moi, otoście ze mną w świątyni - a modły nasze mrą na ustach moich i słyszę inną mowę duszy mojej: mowę serca.
Proch jestem i nędzarz jestem w purpurach - a najboleśniejszą dla mnie: purpura wstydu, bijąca ogniem na twarz moją.
Polskę miałem wam dać! - Czymże są te sztandary, które chylicie nad moją głową? Oto łachmany, nad którymi Bóg nakreślił krzyż.
O bracia! Jak uratuję serca wasze? dusze wasze?
O bracia! bracia, grób widzę wielki przed wami i przede mną.
Dłoń jakowaś przesłoniła mi oczy.
O Panie! O Chrystusie! - Nad narodem moim noc i mrok zapada - nad narodem moim, klęczącym u grobu.
O Chrystusie! Czyjaż to ręka? Chrystusie! Wielkość to i Świętość twoja w męczeństwie naszym żyjąca.
Z kielicha daj nam pić - Śmierć naszą w twoim domu.
Klęczycie u moich stóp - a duch mój w męce.
O bracia, podajcie mi dłonie wasze. Oto ręce moje, dłonie moje na błogosławieństwo nad głowy wasze: - wielcy w Chrystusie!

CHÓR
Amen.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Już Geniusz odszedł od nich z dala
i inne duchy już zapala,
i nad innymi wznosi ręce,
duchowej je podając męce:

STARZEC
Czy uważałyście, że od chwili mrok jakoby coraz gęstszy pada w załomy sklepień i po olbrzymach tych ciosanych ku nam się osuwa, nas w cienie i mroki grążąc.

CÓRKI
Głosu twego chcemy słuchać, ojcze, ale głos twój, to jakby już GŁOS cudzy. Drżysz i niepokój snadź wstąpił w ciebie.

OJCIEC
Widzicież wy go? Przed nami stoi, a dłonie obiedwie nad głowy nasze kieruje. On to nad myślą naszą zaciąży. Będziemy wszystko-rozumiejący, jak ci, ku którym idzie Śmierć.

CÓRKI
Ślubujemy się Śmierci.

GENIUSZ
Jest mowa jego cicha przy stów wadze,
słuchana; zmilkli, czują władzę
głosu i władzę słów tajemną.

Scena się zwolna staje ciemną:
mrok padł na ludzi i na ściany,
a naród w niego zasłuchany.

I nie wszystko zawdy powiem wam. - W waszych rozmowach, myślach i czynach jest wiele z tego, czym jestem ja i co ja czuję.
Ja waszych tych serc mówiących słucham i świadkiem jestem języków waszych obrotu wprawnego, a obecnością moją podnoszę was i myśl waszą uświęcam. A gdy myśl się zatraca, gubi, marnieje, na codzienną zamieszana strawę, zaś duchowa dań jej tylko rozczynem będąca - mnie później rani i kościół mój burzy.... w kościoła mego ściany bije taranem powszedniości pospolitej - odwrócę się odeń zraniony i to jest ten grot, który mi ranę zadaje śmiertelną.
- Żyjcie wy, na śmierć moją patrząc. - Odejdę precz - precz ku mej krynicy wieczystej. - Odrodzi ona mnie ku wierze nieśmiertelnej...
Uderzcie!!
Nieśmiertelność zyszczę przez śmierć, którą mnie zadajecie.

(Postąpił kilka kroków i pośrodku nich stanął).
Jest mowa jego cicha przy stów wadze,
słuchana; zmilkli, czują władzę
głosu i władzę słów tajemną.
Scena się zwolna staje ciemną:
mrok padł na ludzi i na ściany,
a naród w niego zasłuchany.

Podnieście się duchem ze mną,
wzlećcie duchem za mną,
ponad noc duszną i ciemną,
rzucajcie ziemię kłamną.

Powiodę was do górnych sfer,
do szczytów, szczytów ducha;
gdzie Wielkość nawy dzierży ster
i kędy Wieczność słucha.

Wprowadzę was w świątynię, tum
potęgi waszej, waszych dum.
Wewiodę was nad groby łez,
byście nikczemność widząc ciała,
ujrzeli okiem żywym KRES:

Śmierć, która cuda działa!
Czegóż wy chcecie, czego z ziemi,
żądzami żarci niesytemi - - !?
Czegóż wy chcecie, czego z roli,
oracze nędzy, marnej doli,
niewolne duchy wrosłe w ziem?
O innym, lepszym świecie wiem!
Pójdziecie za mną - wolni, tam!
gdzie Duch jest panem sam,
gdzie Duch rozpęta wasze skrzydła,
mieczem Anioła przetnie sidła
i pęta wasze spadną z rąk:
przez mękę kaźni zbyjcie mąk!

(postąpił ku przodowi sceny)
Przyjmiecie tutaj z mojej dłoni
pokarm i napój niepamięci.

(Postąpił, pochylił się i podźwignął ciężkich, spiżowych drzwi, wiodących w tej części katedry ku grobom królów i bohaterów Polski).

Jest mowa jego cicha przy słów wadze,
słuchana; zmilkli, czują władzę
głosu i władzę stów tajemną.
Scena się zwolna staje ciemną:

mrok padł na ludzi i na ściany,
a naród w niego zasłuchany.

Słuchajcie, skoro dzwon zadzwoni,
zejdziecie ze mną w sklep podziemny,
gdzie żyje duchem świat tajemny. - -

WIELKOŚĆ was ducha ujmie mocą,
zapanujecie nad Nocą,
już wyzwoleni, wniebowzięci,
zwoleni duchem, wyzwoleni!
Śmierć wam wołana przywrze oczy.
Za mną wstępujcie - oto droga,
nim świt się blady zarumieni,
dopokąd szarość światła mroczy. -
Tam mieć będziecie Polskę świętą,
wybraną POLSKĘ, wywróżoną,
z marnoty życia wyzwoloną,
z Ducha, z Ducha poczętą!!!

Tam wielkość! Wielkość tam was woła!
Przez wrota grobu do KOŚCIOŁA!!!
Weźmijcie wieńce róż na czoła!
Ta jedna, jedyna droga:
przez artyzm, wielkość i Boga.

CHÓR
Oto Śmierć!?

GENIUSZ
Oto myśl szczytna
na wyżynach niedościgłych lotu.
Patrzcie, kędy łuna błękitna...

CHÓR
Przepaść grobu?! Stamtąd nie ma powrotu?!

GENIUSZ
Przepaść! - Stamtąd nie ma powrotu
do marnych, niskich progów.
Będziecie godni Bogów:
gwiazdami śród gwiazd kołowrotu.

CHÓR
Ta jedna, jedyna droga?

GENIUSZ
Wieczność was słucha,
wyzwoleńcy, zwoleńcy Ducha,
i czynów waszych czeka.
Byście, słowem walczący szermierze,
do Boga podnieśli człowieka,
Śmierci przyjmując przymierze.

Oto wyzwoleni od miecza,
oto wyzwoleni duchem,
pod przemocy bezsilnej obuchem,
w kajdanach na rękach, drżący,
wy trwożni - wy zmartwychwstający!
gdy gaśnie w was małość człowiecza -
będziecie: Kościół-Zwycięski
nad ludzkie nędze i klęski.

Krew żywą wziąłem do czary
na TOAST wielki i górny:
za Polski Śmierć-Odkupienie,
za Polski krzyżową mękę.

Wy, duchem zespoleni wodze,
zstępujcie ze mną w podziemie,
kędy przeszłość stawiła swe urny
popiołów - na naszej drodze
do wieczystych zacisza kościołów.
Ta jedna, jedyna droga.

CHÓR
Mistrzu! przez Śmierć!? przez Boga!

GENIUSZ
Ta jedna, jedyna droga!!

CHÓR
Grobowce, trumny, cmentarze!

GENIUSZ
Tam oto stawiłem ołtarze!

CHÓR
Zgnilizna, próchna i trumny!

GENIUSZ
Tam oto stawiłem kolumny,
w granitach kute we skale,
zaklęte czarem stuleci
we wiecznej, wieczystej chwale.

CHÓR
Wiedziesz w spiżowe podwoje!
(Dzwon bije).

GENIUSZ
Oto uznaję was, dzieci,
i państwo oddaję moje!

Czara złota, róg zloty w mej dłoni:
Słowo święte, święta duchów Sprawa.
Przychylcie ust do napoju
zbędziecie trwogi i lęku.

CHÓR
Róg złoty, wieczność pokoju.

GENIUSZ
Słyszycie: oto dzwon dzwoni - -
(Roztwierają się na oścież wielkie podwoje katedry i Konrad wpada).

KONRAD
Stójcie!! Pochodnia w mym ręku!!!

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(podbiega na przód)
Sława! narodzie! Sława!!!

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Krzyżowej męki upiorze!
Nienawiść niosę palącą!

GENIUSZ
Przeklęty! Nie posłysz poszczęku,
kto w ślad za tobą goni.
Nie posłysz zgrzytu i jęku
i ognia palących skroni
nie zaznaj...

KONRAD
Pochodnia gorze!!
Krwi wołam! Chcę święcić noże!
Zwodziłeś duszę daremno:
ukazywałeś mi niebo;
groby otwierasz przede mną.

GENIUSZ
Spokojność zabijasz twoję.

KONRAD
O spokój duszy nie stoję,
gdy marną kupiony dolą
i kala ręce niewolą.

GENIUSZ
W pokoju ducha ma władza:
naród Chrystusem odradza.

KONRAD
Krzyż przeklnę, Chrystusa godło,
gdy męką naród uwiodło.
Dla mnie żywota Prawo!!

GENIUSZ
O Sławo!!

KONRAD
Ty ze mną, Sławo?
Zwyciężaj siłą płomienia!
Ta jedna, jedyna droga!
(Pochodnią uderza w rękę, w której Geniusz trzyma wzniesioną czarę złotą. Czara wytrącona upadła w czeluść grobów królewskich. Konrad chwycił drzwi grobowe, przywarł i zatrzasnął nimi zejście do podziemi, a rygle żelazne przetknął płonącą pochodnią, która tu zgasa).
Na wrotach grobu stoję!
Państwo zdobyłem moje!!!!
Sława, narodzie. Sława!!!

Teraz stanął na wrotach do grobu,
na brązowej spiżowej pokrywie; -
gorejąc - tchem jednym wymowy
w Geniusza uderza słowy,
w wybuchów strumiennym porywie:

Harpio narodu! siły ssiesz nasze i spalasz je w czczy dym!
Tyżeś to wzeszła nad domostwa, nad chaty, nad naszymi panująca mężami. Widmo niedościgłe duszy stęsknionej - po obłędnych wodzisz manowcach, a nad grób i czeluść grobową żywe, spragnione przywodzisz. Oto chcesz je pogrążyć w niechybną NOC
ŚMIERCI, w niechybną NOC ZATRACENIA!
Precz, przeklęty! - Serc naszych tyranie, władco nieubłagany, każesz nam się wyrzekać, co roła dać może orana, i który chcesz, byśmy owoc wszelki od ust odjęli.
Precz ty... chcesz przychylić nam do ust czary trucizną pełnej, czary jadem pełnionej, która jest przeszłością naszą występną i bolesną, i ta nie będzie naszą krwią, krwią nas żywych i napojem.
Precz! Chcesz, abyśmy pamięć wlekli w mąk kaźnie i więzienia i wyrzekali się blasku dnia dla litości onych, co marli męczeni, a ginęli katowani - tych dola nie naszą będzie dolą ani wołaniem.
Wołaniem oto naszym zwycięstwo!
Zwycięstwo Hasłem i Wolą!
ZWYCIĘSTWO! - - - nie to, które wyrzeka się ciała i krwi i mocne się być zapowiada anielskimi skrzydły, a jego oblicze trupiego wdzięku tchnie urokiem zabójczym.
Zwycięstwo! niosę ze krwi i ciała, z woli żywej i żywej Potęgi - mocne wolą nad świat władającą, wolą, co ze mnie jest i przychodzi ZWYCIĘŻAĆ!!
Czas jest i godzina dopełniona!
Precz!!!

(Katedra rozświetla się kolorami).
Znam twoje gusła i hasła, widmo upiorne zagasłej przeszłości, cieniu - błądzisz śród głazów i kolumn świątyni.
Oto Wawel! Wawel!! Otoś stawił przede mną grobowce, posążne postaci rycerzy - legli w sen kamienny, powieki ich przymknięte na dolę i żywot nasz!
Złudo wielkości! oto chcesz ująć nas sidłem piękna, co zamarło i zgasło, i jęk chcesz obudzić w piersi naszej, a nie wołanie radości!
Złudo! kłamanym wiążesz nas szczęściem i potęgą nas uwodzisz kłamaną! Wielkość ta twoich posągów to fałsz udany i zwodliwy! nie bije tam serce w onych ani z głazu nie drgnie ku nam żądza, by wzgardą, nienawiścią i zemstą chciała nas budzić i czyniła z nas męże!!
Precz!!
Kochanku ruin i zapadłych uroczysk chwalco! tyżeś nas wwiódł w bezdroże rozstajnych dążeń, uwodzicielu!
Piewco dróg błędnych i stróżu labiryntów, wodzisz na pokuszenie miłość naszą i miłość naszą zatruwasz! w uwodne powiódłszy sienie, sklepiska, skąd wyjścia nie masz, jeno ogniki świecące próchnem.
Czarodzieju! mamidłem bawisz myśl i duszę kołysasz snem wspomnień. W państwie twoim czarów wszędy Śmierć jeno ta: wieczysta i nieśmiertelność dająca.
Przeklęty! Najlepszą brać zabiłeś moją i zamsz jadem smutku.
Radość głoszę i wesele!
Wyrzekam się ruin i gruzów, i złomów wielkości, której oto Śmierć mocarką!!
Precz!!!!
Poznaję cię, ćmo krasa, pasożycie dusz, szarańczo złowróżbna.
Tyżeś mrowiskiem opadła w najmilsze oczom zagony, igra to i bawisko twoje.
Pieścisz mnie i usypiasz, dnie rabując niezwrotne, a rękę moją wstrzymujesz?
Nie uwiedzie mnie szept wiślany i fala wierzchnia, która kłamie, czyje ją kolwiek wiosło łamie, temu powolnych chyli grzbietów - nie zwiedzie poszept oczeretów, trzcin chwiejnych, lóz, szuwarów; czyja je kolwiek dłoń skuje w rózgi liktorskie Cezarów... sługa jarzma nie czuje!!!
Ty chcesz, bym do cię przypadł w jęku i słuchał szumów, śpiewów, gwaru, i w zasłuchaniu wstrzymał ramię, uśpiony słowem twem szeptanem. Ty chcesz mnie stłumić mocą czaru
i miłość dać, co czynom kłamie. Musisz być moją, mnie niewolna, ja muszę twoim Panem.
Przez serce socha przejdzie rolna, przez pierś twą ORKA - płużny miecz!
POEZJO, PRECZ!!!! JESTEŚ TYRANEM!!

CHÓR

A kto prośby nie posłucha -
w Imię Ojca, Syna, Ducha:
czy widzisz pański krzyż?
Śmierć niosłeś w twym napoju,
zostawże nas w pokoju!
A kysz, a kysz, a kysz!

Miarowym słowem chór powtarza,
miarowa ozwie się muzyka.

We dźwięku tej muzyki Moniuszki,
przy której owe w "Dziadach" duszki
znikają na zaklęcie guślarza -
ten, przeciw komu chór zwrócony
i krzyż w powietrzu zakreślony:
Geniusz-Prospero znika.

(Nie jest to wcale ten Prospero
ze Szekspirowskiej znanej "Burzy";
różni się odeń choćby cerą,
jak o tym mowa w pierwszym akcie;
zresztą go widzieliście w trakcie
aktu trzeciego, gdzie byt dłużej.

Prosperem ja go tylko nazywam
ot, tak, przez literacką swadę,
żeby zaznaczyć, że nie zrywam
z tradycją teatralnych manekinów,
niegdyś żywych, a dzisiaj niezdolnych do czynów.

Nas przecie Szekspir nie poruszy,
bo najmniejszego nie miał cale
pojęcia naszej POLSKIEJ DUSZY -
choć wszystko inne doskonale
znał i przedstawił, i określił;
to przecie tę mu wytknę wadę,
że nic polskiego nie wymyślił;
jednak to nie jest żadną wadą,
bo dla mnie żyją te postacie.
Was, gdy dziś polską znam plejadą -
cóż angielskiego w sobie macie?)

Tutaj zapadła kurtyna,
ale jest to kurtyna z gazy.
Sztuka grana się kończy;
nie kończy się myśl Konradowa.
Wszyscy inni wychodzą z ról,
choć pozostają w kostiumach.

Rozbierają dekoracje i płótna,
odstawiają je w kąty...
Rozświetlono znów pełne rampy.
Pełne światło pada na scenę.

KONRAD

Zawrót - tam lecę, kędy gwiazdy płyną,
w rydwan wstąpiłem silą - naprzód - drogi giną
we mgłach - ha, cóż to - świetlna zawierucha!
Automedonie, lejce dzierż - nie słucha.
To ja sam - ha! poniosły rozszalałe konie. -
Zachwiał się - pada - ha - Automedonie!
Lecę ponad przepaście... tysiąc lat...

AKTOR
On bredzi.

KONRAD
Prawdę rzekłem!!!

REŻYSER
Co znaczy?

MUZA
Kto przez niego gada?

KONRAD
Kto to przeze mnie mówi...? Duch rzekł, że nawiedzi, jeżeli to, com przyrzekł... Cóżeście słyszeli? Oni mię podsłuchali - i myśl mą wydadzą.

MUZA
Skończyłeś rolę - cóż to - jeszcze rola?

KONRAD
Rola - rola skończona? Wasz umysł tak dzieli
myśl na rolę i nicość powszednią,
że skoro rolę wypowiecie gładko,
deski sceniczne spod stóp wam uciekną
i rola najpiękniejsza staje się wam brednią.
Nędzarze!

MUZA
Ach, oszalał Konrad.

KONRAD
Moja swatko,
żegnaj mi. Od dziś moja poczyna się wola.
Zdobyłem dzisiaj władzę ponad twoją władzą.

AKTOR
Chory?

KONRAD
Co wy za jedni?

AKTOR
Już nas nie poznaje?

MUZA
Konrad improwizuje.

STARY AKTOR
Żartuje.

REŻYSER
Udaje.

AKTOR
Nie znasz swoich aktorów?

STARY AKTOR
Przyjaciół...?

KONRAD
Chcę ludzi.

AKTOR
Czegoś chce?

KONRAD
Ludzi!

REŻYSER
Cha cha!

KONRAD
Ach, to wy aktory!
Tak - to wszystko udanie -

STARY AKTOR
Tak jest.

REŻYSER
Chwila złudy.
Teraz wieńce nagrodzą nam fikcyjne trudy.
Dobranoc.

KONRAD
W myśli iskra pożaru się ląże!
Dobranoc, przyjaciele.

STARY AKTOR
Dobranoc, mój książę!

KONRAD
Sceniczne widowisko - patrzaj się, Horacy:
wieszli, dla kogo teatr?: - pułapka na myszy.
Oni sami się wskażą: nikczemni i podli.
Sumienie gryźć ich będzie, rumieniec ich zdradzi.
Radujmy się, Horacy!

STARY AKTOR
Dokąd to prowadzi?

KONRAD
Oto wynoszą graty, sprzęt, złudną tandetę!
Wiesz, co to wszystko znaczy?

STARY AKTOR
Do domu się śpieszę.

KONRAD
A teraz będzie scena, gdzie Klaudiusz się modli.

STARY AKTOR
Trzy arkusiki, farsa, muszę być na próbie...

KONRAD
Reżyserze - o, widzisz tę w laurach kobietę:
Muza, posiadła serce - mysi mą wyzwoliła;
czegóż ona się kłania?!

REŻYSER
Otrzymała wieńce.

KONRAD
Czegóż tak ciągle dyga? Do ust wznosi ręce?

REŻYSER
Wzruszona jest - dziękuje za uznania tyle.
Moment jedyny szczęścia: oklaski przez chwilę.

KONRAD
(do Starego Aktora)
Cóż to? Nie w roli?

STARY AKTOR
Rola mnie nie żywi.
Przy tym o mnie nie dbają i na mnie są krzywi.
Ja nie dbam. - Już skończyłem. Już na nic nie czekam.
Nawykłem do tych desek. Mogę precz. - Odwlekam.
Goniłem niegdyś sławę, grywałem Hamleta.
Nowe dzisiaj Hamlety. - Dom. - Dzieci. - Kobieta. -
Sława artystów! Nie dziwne mi wieńce.
Miałem ich pełne dwie, o, te dwie pełne ręce,
gdy mój święciłem dzień trzydziestu lat na scenie.

Oklaski miałem ich, uznanie i znaczenie.
Efemeryczne to, przez jeden wieczór lamp,
a gaśnie, gdy pogasną skręcone rzędy ramp.
Zanieśli do dom kwiaty. - Rodzina już się zbiegła.
Patrzaj, co przyniósł tata! To mąż mój!? To mój syn!?
A serce żonie rośnie, jakby gdzie złotych harf
muzyki zasłyszała. Oklaski w uszach dzwonią.
A matka moja idzie, staruszka - (przy nas żyje) -
i patrzy się po kwiatach, napisach szumnych szarf,
i pyta: "To te kwiaty dla ciebie? skąd to, czyje?"
"Mój synu - mówi matka - ho, to twój ojciec z bronią
walczył za świętość naszą i zdobył się na czyn..."
(Legł w sześćdziesiątym trzecim; dziś zapomniany grób).
"Nikt wieńców mu nie dawał, nie rzucił kwiatu, świec..."
Mój ojciec był bohater, a ja to jestem nic.
W błazeństwie dziel udanych, w komedii wiecznej prób,
ja się rumienię, wstydzę, wstyd biorę wasz do lic...
Mój ojciec był bohater, a my jesteśmy nic!

KONRAD
(do kogoś w kostiumie)
Marszałku, załamałeś ręce, Wawel, Wawel burzą!

AKTOR
(nagabnięty)
Myślę, by sztukę skrócić, gdy jutro powtórzą,
w momencie, kiedy Konrad wychodzi na scenę.

KONRAD
Chcesz mnie skrócić o głowę.

AKTOR
Kwestie trzy lub cztery
ze stanowiska sceny reżyser wykreśli.

MUZA
Jak to - chcesz biżuterie dać poprawiać cieśli.

AKTOR
(do Muzy)
Wszakżeż dyjadem nosisz z fałszywych, kamieni.

REŻYSER
(pokazując Aktora)
On o czym innym myśli, wiecznie roztargniony.
W duszy nosi świat inny, innym otoczony.
Wszystko się załagodzi - wilk i owca syta.
Sztuka będzie, gdy przyjdzie publiczność, i kwita.
Teatr dla publiczności jest - publika ceni.
Trzeba umieć ją zająć - entuzjazm jest, jeśli
ktoś umie na tych strunach zagrać jak na harfie:
jeśli nie umie, nie ma na co się porywać.
Gadaj sercem, a będą głową przytakiwać,
jak gdybyś sercem grał...

MUZA
Depcesz po szarfie!

REŻYSER.
Ach, wstążka...

MUZA
Półjedwabna!

KONRAD
Ach., frezie!

MUZA
Półzłoto.

REŻYSER
Tak - półszlachetne dusze, półwiara z półcnotą.

KONRAD
Któż tamten, co się wita, tak żywo witany?

AKTOR
Redaktor, głos opinii.

KONRAD
Głasnął ją po twarzy...

AKTOR
To jest jego kochanka.

KONRAD
Muza?

AKTOR
Po spektaklu.

KONRAD
Na jego się ramieniu wspiera, kokietuje...?

AKTOR
My to widzim co wieczór.

KONRAD
Ofelia? Maryla?!

AKTOR
Talent jej się rozwija.

KONRAD
Gdy duch się marnuje.
Gdzieżem zaszedł? Co chciałem uczynić? - Czym będę?
Przyniosłem wam pochodnię - - zabroniłem grobu!
Jakżeż wy to żyć chcecie - - - ?

MUZA
Wielkość ty zdobyłeś.
Marnotrawco! - i czemuż wraz pochodni zbyłeś?
Przeciwnik urojony! - Otożeś bez godła!

KONRAD
A wieszże ty, artystko, że artyzm jest maska?
W czyim ręku Prospera tajemnicza laska,
ten jest władcą - na SCENIE - reszta marność podła.
Wielkość i znowu wielkość - kwiat na polskiej roli.
Wielkość, wielkość, dla której jęczymy w niewoli.
Hej, rekwizytor!

REKWIZYTOR
Do usług.

KONRAD
Łuczywo!

REŻYSER
"Pochodnię" dla tej pani.

REKWIZYTOR
Ze światłem na drucie.
Hola, chłopcy, dajcie no z kąta pakiet nowy.
Raźno, chłopcy krakusy, a śpieszcie się żywo!

MUZA
A w istocie, Konradzie, myśl miałeś szczęśliwą,
bo taką oto scenę zagrać wypadało:
że ty, porwany dźwiękiem słów własnej wymowy,
że ty prowadzisz gdzieś w przyszłość wspaniałą,
którą słowem byś suto ustroił i wierszem,
w znaczeniu jak najgłębszem, w pojęciu najszerszem,
idąc niby na czele, tłum za tobą niby...
Wszystko byłoby piękne, cudowne...

KONRAD
Jak gdyby
rzeczywistość...

MUZA
Na scenie udana symbolem.

KONRAD
O symboliczne kłamstwo, świeć nad całym polem!
Mów, mów - widzę, że płoniesz.

MUZA
... Braknie mi talentu.

KONRAD
Ty go masz!

MUZA
Oto biorę finale momentu: -
Za mną! Ja wam ukażę nowe ideały,
nowe świecące słońca, gwiazd roziskrzę krocie;
stubarwne tęcze rzucę jako most pod nogi.
Którzyście dotąd żyli w gnębiącej ciasnocie,
w trudach na drodze życia wiązani daremnie,
nie sięgli ku wyżynom, powiodę do chwały!
Frazesem z was uczynię mocarne półbogi!
Ja będę wielkość przez was, wy wielcy przeze mnie!

CHÓR
Brawo!

REDAKTOR
Ave regina, debiut znakomity!

KONRAD
Prostytucja!

REŻYSER
Reklama! półśrodek konieczny.
Oto rzeczy wieczystych porządek odwieczny:
przez chwilę na koturnach - resztę czasu boso...
Ogień ten prometejski, skradziony niebiosom,
przez różne idzie ręce - każdego pogrzeje,
jak świętość odpustowa - rozdany, maleje,
ale jest prometejski!

KONRAD
Kramarze świętości!

REŻYSER
(z wyrzutem ku Konradowi)
To droga samolubstwa - tam droga miłości.

KONRAD
Nienawidzę!

REŻYSER
Skręć rampę!

MASZYNISTA
Gasić światła!

AKTORZY
Ciemno!

KONRAD
Cóż to, ront pod bramami?

REŻYSER
Zamykają bramy.
Cóż to, chcesz sam pozostać?

KONRAD

Któż miał zostać ze mną?
REŻYSER
Czyli czekasz na kogo - ?

KONRAD
...Spotkać się tu mamy...
REŻYSER
Mówisz niejasno...

KONRAD
Powód, że rampy zgaszone...
Czy ty kiedy widziałeś je - te potępione... ?

REŻYSER
Mam już dosyć teatru, wracam do rodziny.
Tu jest pustka - - -

KONRAD
Minęły moje trzy godziny
w tej pustce - oto mija godzina przestrogi.

REŻYSER
Na flecie grać nie umiem...

KONRAD
Możesz iść, mój drogi.

Wszyscy odeszli. Drzwi zamkniono.
Konrad pozostał w ciemnej hali.
W zegar na wieży uderzono
na północ. - - Ginie dźwięk w oddali.

KONRAD
Sam już na wielkiej pustej scenie.
Na proch się moja myśl skruszyła.
Wstyd mię i rozpacz precz stąd żenie. -
Na Świętym Krzyżu północ biła.

Kędyż się zwrócę? Wszędy nicość,
wszędy pustkowie, pustość, głusza;
tęskni samotna moja dusza
i nad mą dolą płacze litość.

Z czym pójdę do dom, smutny, biedny?
Na proch się moja myśl skruszyła:
niewolnik wielkiej myśli jednej,
w niej moja niemoc, moja siła.

Czy jesteś, Polsko - tylko ze mną?
Sztuka mię czarów siecią wiąże:
w Świątynię wszedłem wielką, ciemną -
dążyłem - nie wiem, dokąd dążę.

Pogasły światła, co świeciły,
rzucone w płócien wielkie łuki,
łachmany, co świątynią były.
Jak wyjdę z kręgu czarów Sztuki?

Sam jestem w wielkiej scenie pustej.
Głucho odbija podłóg echo.
O lęku - tyżeś mi pociechą...
Noc rozwiesiła czarne chusty -

Jak straszno - tam w tych ścian oddali
zda się, że nocy przestrzeń ciemna. -
Sam jestem - wstyd me czoło pali:
jedyna siła, moc tajemna.

Przekleństwo łzom! krew pali skroń -
przekleństwo łzom! - krwi!!

(Otwiera się głąb sceny).
CHÓR
Bywaj! goń!

KONRAD
Desek rozwarty się upusty.
Spod ziemi wstają!!!

CHÓR
Bywaj! goń!!

KONRAD
Oblicze kryją czarne chusty!
Suną spod ziemi - szelest, szmer!
Nie mogę dojrzeć w ciemni sfer,
kto są?!

CHÓR
Na żer! na żer! na żer!

(Otwiera się przód sceny).

KONRAD

Wstają, gdzie róg rozprysnął zloty,
wylęgłe z jadów, trucizn, win.

CHÓR
Na czyn! Na czyn! Na czyn!

KONRAD
Z głębin, gdzie zapadł zloty róg,
wylęgłe wstają widma trwóg!

CHÓR
Otoczcie kołem, zawrzeć krąg,
kochanka objąć wieńcem rąk,
niech naszych dozna mąk!

KONRAD
Erynie, bóstwa, potępione,
na czoło kładą mi koronę
wężowych splotów! - Węże, haj!

CHÓR
Męczarnie nasze znaj!
Ująć kochanka zwartym kołem!

KONRAD
Węże palące mam nad czołem!

CHÓR
Gdziekolwiek pójdziesz nocą ciemną,
spętany wszędy pójdziesz ze mną.

KONRAD
Odejmij węże! splot mnie ściska!
Odejmij węże!! splot mnie dusi!

CHÓR
Kto nocą w nasze wszedł koliska,
ten węże przyjąć musi.

KONRAD
Wieniec żre oczy - wieniec pali...

CHÓR
Daj ręce - chyćcie go za dłoń!
Ty, siostro, bierz i wlecz.
Gdy wydrzesz oczy - daj mu miecz!
Niech naszych dozna mąk!

KONRAD
Puszczajcie! Oczy!! - Czarna toń!
Jak ciemno! Wieniec, wieniec pali -

CHÓR
Dzierżyć go splotem rąk!

KONRAD
Podajcie dłoń, podajcie dłoń!
Zemsta! Zemsta ocali!!!
Polska jestem! wy ze mną!
Wieniec wężów mnie pali!
Chwyćcie dłoń! w oczach ciemno!
Wy ze mną!!!

CHÓR
Z tobą wszędy!
My z tobą!

KONRAD
Wszędy noc -
wy ze mną.

CHÓR
Tędy, tędy!

Erynie miecz mu w rękę dają,
a on, gdy w ręku miecz poczuje,
jako wódz zgania je i szczuje,
a one wieńcem go chwytają.

KONRAD
Gdzie droga?!

CHÓR
Ty masz moc!
Gdzie droga?!

KONRAD
Tędy! tędy!!
Za mną!!

CHÓR
Za tobą wszędy!

Już biegą w stronę drzwi gromadą,
zgłodniałych sępów chyże stado.
Zaparte wrota. Nadaremno.
Wracają znów na scenę-noc;
szukają wyjścia w noc tę ciemną; -
żelaznych wrót żelazna moc.

KONRAD
Przede mną, za mną noc! -
Za mną!!

CHÓR
Za tobą!

KONRAD
Tędy!
Potęgi ziemnych sfer!

CHÓR
Na żer! Na żer! Na żer!

Daremno! ryglem wrota zwarte,
żelaznych wrót żelazna moc;
uderzą, głucho jękną wsparte -
wracają znów na scenę-noc.
Ku innej stronie znów się rzucą
i bieżą, gonią i znów wrócą,
szukając wyjścia w NOC tę ciemną
daremne, zawdy nadaremno.
Już biegą w stronę drzwi gromadą,
zgłodniałych sępów chyże stado:

KONRAD
Za mną!

CHÓR
Za tobą wszędy!

KONRAD
Potęgi ziemnych sfer!

CHÓR
Nasz przysiężony brat!

KONRAD
Z wami wieczystosć lat!

CHÓR
Na Żer! Na Żer! Na Żer!!

Daremno! ryglem wrota zwarte,
żelaznych wrót żelazna moc.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tu dramatowi temu koniec.
Lecz myśl, ten chybki lotny goniec.
poza ten dramat polatuje
i oto, co mi podszeptuje:
Gdy szary świt uchyli bram,
gdy pękną bron zapory, kraty,
gdy Eos różano-włosa
na niebios wystąpi skłon
i pierwszy zanucą ptaki ton
świergotów rannych -
w kościele zaczną się roraty -
znajdzie się ktoś, co przyjdzie tan.
z kluczami
(może wyrobnik, dziewka bosa),
i pierwszy uchyli wrót --....
wtedy to w ten błękitny ranek
Konrad-Erynnis z Eryniami,
zaprzysiężony bóstwom brat,
niewolnik razem i kochanek,
wybieży w świat
na LOT,
na szary świt, w błękitny świt,
miecz w ręku mając,
wzrok wydarty,
otoczon chórem, w wieńcu żmij,
jako ten wasz czterdziesty czwarty,
w naród wołając:
WIĘZY RWIJ!!!